Historia e një besimi fetar, sigurisht që nuk është vetëm një sagë për t’u marrë dhe për t’u rrëfyer, por edhe një histori përplasjesh dhe antagonizmash midis mbijetesës dhe përhapjes, asketizmit dhe pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë në jetën sociale të vendit. Dom Nikë Ukgjini sjell në librin “Kisha Katolike në trevat shqiptare” një vështrim mbi historinë e katolicizmit
Nëse Arbëria në shekullin XVI do të ishte një mbretëri e lirë për të shprehur vullnetin e vet politik dhe prijësit e saj do të kishin dëshiruar të ndiqnin, modelin filozofik të universalizmit të krishterë, konceptit të rendit botëror që përfaqësonte një përzierje të traditave të Perandorisë Romake dhe të Kishës Katolike, do të kishte vështirësi për ta shtrirë këtë koncept në gjithë hapësirat arbërore. Realiteti fetar në terren nuk linte shumë hapësira për të abstraktuar një situatë të plotë. Duke qenë se Arbëria ishte një nga territoret e para të rajonit në të cilin Kristianizmi ishte predikuar dhe përhapur, por në të njëjtën kohë vendi dhe territori ku influencat e Romës dhe Kostandinopojës si qendra perandorake ishin përplasur, Arbëria pak a shumë përfaqësonte këtë konflikt jo vetëm në aspektin politik dhe kulturor por dhe në aspektin fetar. Si rrjedhojë, dy dogmat kryesore të Kristianizmit, Ortodoksia dhe Katolicizmi praktikoheshin dhe ishin besime fetare dominante por herë pas here dhe në konflikt të hapur në Shqipëri përpara pushtimit otoman në shekullin XV. Pushtimi otoman solli një faktor tjetër në skenë për sa i përket situatës fetare në Shqipëri. Në fillimin e shekullit XVI filloi procesi i Islamizimit të një pjese të popullsisë, çka e ndërlikoi më tepër situatën fetare në Arbëri. Mirëpo pavarësisht këtij fakti, dhe diversiteti fetar që hasej në territoret arbëresh duhet pranuar se zhvillimet kulturore dhe politike në Arbërinë e Veriut ishin të influencuara nga modelet e Italisë së Veriut, bregdetit dalmat dhe katolicizmit, ndërsa në Arbërinë e Jugut kemi ndikimet e modelit të qytetit bizantin. Siç vëren me të drejtë prof. Eqerem Çabej kur shkruan për lëvrimin e hershëm të gjuhës shqipe se, ekzistenca e një treve me një besim të vetëm, edhe në një vend si Shqipëria mesjetare ku ka munguar gjithmonë bashkimi shtetëror, një besim ky që nuk mund të mos ketë ushtruar një ndikim koncentrues në kulturë e legjislacion. Një nga këto treva ka qenë dhe Shqipëria katolike, e cila deri tre shekuj më parë shtrihej edhe më në veri (Kuçi) në Malin e Zi të sotëm, kurse nga Jugu arrinte deri në Shkumbin. Në këtë zonë të hapët, kjo njësi fetare e pandërprerë prej shekujsh të tërë, duhet të ketë qenë ajo që ndihmoi në një shkallë më të gjerë formimin dhe zhvillimin e një kulture të qëndrueshme administrative dhe shtetformuese.
Pikërisht, përshkrimi i kësaj tradite kulturore e administrative nën influencën e katolicizmit, por edhe marrëdhëniet e këtij të fundit me besimet e tjera në Shqipëri, është optika studimore e librit “Kisha Katolike në trevat shqiptare” të Dom Nikë Ukgjinit. Një tipar shumë i rëndësishëm studimor i këtij libri është shtrirja hapësinore e katolicizmit ndër shqiptarë, ku trevat gjeografike nuk ndërmerren të analizohen të shpërndara, por si një tërësi, si një koine shpirtërore që ngërthehet gjatë gjithë zhvillimit të jetës kulturore, politike e administrative të shqiptarëve.
Po si ka qenë ky implikim dhe influencë e katolicizmit në jetën publike të shqiptarëve? A ka pasur vetëm zhvillime pozitive? Si e ka influencuar dhe ka përcaktuar politikën e kulturën në çaste vendimtare për shqiptarët dhe shtetin shqiptar? Sigurisht që është e vështirë të jepen përgjigje shteruese brenda një monografie historike dhe aq më tepër kur autori i kësaj monografie është një meshtar i Kishës Katolike, por besoj se cilido që do ta lexojë librin me kujdes do të shikojë se autori, Dom Nikë Ukgjini ka ditur të qëndrojë si një arbitër elegantum midis pasionit e realitetit, midis besimit dhe arsyes, midis realitetit dhe miteve.
Në këtë drejtim, autori nuk ngurron që të marrë përgjegjësitë e veta studimore kur analizon periudha dhe çaste të vështira të Katolicizmit shqiptar, marrëdhëniet e tij me fuqitë që kanë dhunuar sovranitetin e shqiptarëve përmes pushtimeve të drejtpërdrejta apo dhe me udhëheqësit autoritarë shqiptarë. Historia e një besimi fetar, sigurisht që nuk është vetëm një sagë për t’u marrë dhe për t’u rrëfyer, por edhe një histori përplasjesh dhe antagonizmash midis mbijetesës dhe përhapjes, asketizmit dhe pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë në jetën sociale të vendit. Parë në këtë sens, libri është si një anketë e hapur prej nga mund të gjesh përgjigjet e disa pyetjeve që kanë përpëlitur prej kohësh qasjet identitare mes shqiptarësh.
Stadet dhe etapat e ndryshme historike që kanë karakterizuar historinë e katolicizmit në Shqipëri ngjasojnë rrathëve të drurëve që në fakt së bashku me shpërhapjen e tij, rrëfejnë edhe përpjekjet kulturore dhe identitare të shqiptarëve. Është fat që letërsia e hershme shqipe ishte dygjuhëshe, latinisht dhe shqip, pasi në mënyrë të tillë, shqetësimi intelektual arbër u bë pjesë e qytetërimit europian. E lëvruar nga meshtarë të Kishës Katolike Shqiptare, ajo është sa e krishterë po aq dhe universale, dhe në vetvete edhe arbëreshe. Ky trinom ka reflektuar në materien shpirtërore të shqiptarëve, çka ka sjellë në mënyrë të pavetëdijshme shënjimin e identitetit arbër dhe europian të kësaj popullsie. Ky identitet me prirje të pastra europiane ka shërbyer si mburojë e shqiptarizmit, siç është rasti i popullsisë katolike në Mal të Zi, apo raportet denoncuese të meshtarëve shqiptarë ndaj represionit serb në Maqedoni në vitet 30’.
Në libër gjen përshkrime me detaje të dioqezave në bregdetin verior të Adriatikut, Ulqinit dhe Tivarit, të cilat nuk mbartin vetëm semantikë historike, por edhe kulturore. Prania e elementit arbër e shqiptar në këto vise e dëshmuar që herët, mbart në vetvete edhe përshkrimin e një prej vatrave të mbijetesës shqiptare ndër shekuj. Autori guxon përmes fushave të tjera të studimit, të analizojë dhe përshkruajë raportet etnike në Veri të Shqipërisë, midis popullatave shqiptare dhe sllave. Përmes një antropomie të pasur shqiptare vijnë emra vendbanimesh e kishash si Sapë, Shurllah, Drisht etj., çka e thjeshton më tepër punën kërkimore, por shërbejnë edhe si një memorie kolektive shqiptare mes shekujsh.
Dokumentacioni i pasur që shoqëron veprën, citimet por edhe përmendja e tyre me seriozitet e skrupolizitet akademik i japin monografisë një vend të veçantë në përpjekjet për të shkruar një histori sociale të ndërveprimit të katolicizmit ndër shqiptarë. Zbulimi dhe qëmtimi i dokumentacioneve shtesë për Mbretërinë e Arbrit nën Anzhuinët që shtrihen dhe poshtë në Epir, duke bashkuar territore ku banon etnosi arbër nën një kurorë, fati dhe zhvillimi historik i principatës së Zenebishëve të lidhur me Papatin mund të plotësojnë më tepër tablonë gjithëpërfshirëse të katolicizmit në trevat shqiptare. Me interes të veçantë është duke u parë në këtë drejtim dokumentacioni i Ali Pashë Tepelenës, pranë të cilit shërbenin si mercenarë rreth 3000 trupa mirditore. Pyetjet që shtrohen në këtë drejtim janë sesi trajtoheshin nga pikëpamja fetare? A kishin abat të tyre që e merrnin nga Mirdita apo në Janinën shumëkulturore i merrnin sakramentet e shenjta në ndonjë kishë vendase? Cilat ishin marrëdhëniet e tyre me popullsinë shqiptare vendase, të besimit mysliman dhe ortodoks? Po kështu mund të hulumtohet rreth origjinës së besimit katolik ndër popullsinë arvanitase në ishullin Andros në Greqi, krejt të veçantë nga popullsia tjetër arvanitase ortodokse. Si është përhapur mes tyre besimi katolik? E gjetën në ishull apo e sollën me vete nga trevat shqiptare?
Siç mund të shikohet, libri i Dom Nikë Ukgjinaj ka hapur shtigje të tjera të studimit të katolicizmit ndër trevat shqiptare dhe besoj se një libër e plotëson më së miri misionin e vet, kur është një ftesë e hapur dhe nxitëse për kërkime të tjera.
