Nga Albert Vataj
Arsyeja se pse ne gjithnjë befasohemi nga faktet njohesë që na ballafaqojnë me aftësinë e njeriut për të zotëruar botën dhe vendosur veten me një rol të privilegjuar, më së shumti evidenton pamjaftueshmërinë tonë për ta merituar përfundimisht këtë rol. Edhe ky fakt që merret në shqyrtesë, është sintezë e kësaj. Sot, kur shkënca dhe teknologjia, si në të gjitha fushat edhe në atë të shëndetësisë kanë hedhur hapa të kurajshëm përpara, të flasësh për ndërhyrjet në tru para mijëra vitesh është shokuese. Por e vërteta është veçse një impresion.
Mijëra vite më parë, njerëzit kanë aplikuar një formë kirurgjie të quajtur “trepanim”, një ndërhyrje në kokë përmes një vrime të hapur me një mjet të quajtur trapan, pak a shumë nga ai që përdorin drupunuesit, shkruan për BBC, Robin Wylie.
Për një pjesë të madhe të parahistorisë njerëzore, paraardhësit tanë në mbarë botën praktikonin një procedurë të papërpunuar kirurgjikale, që përfshin formimin e një vrime në kafkën e një personi të gjallë, qoftë duke e shpuar, duke prerë ose duke hequr pjesë nga kocka e kafkës së kokës nëpërmjet një mjeti të mprehtë.
Deri më sot, mijëra kafka që mbajnë shenja të trepanimit, janë zbuluar në vendgërmime arkeologjike në të gjithë botën. Por pavarësisht nga rëndësia e saj, shkencëtarët kanë qenë hezitues të pranojnë plotësisht se pse paraardhësit tanë kryenin trepanim në kokë. Shëyrtimet e këtyre fakteve përgjatë shekullit të 20-të, në Afrikë dhe Polinezi, sugjerojnë, se në këto raste të paktën, u kryen trepanimi për të trajtuar dhimbjet e shkaktuara nga traumat e kafkës ose sëmundjet neurologjike.
Trepanimi mund të ketë pasur një qëllim të ngjashëm edhe në parahistorinë sikurse edhe sot. Shumë kafka të shpuara tregojnë shenja të lëndimeve të kranit ose sëmundjeve neurologjike, shpesh në të njëjtin rajon të kafkës ku është bërë vrima e trepanimit. Por, si dhe duke u përdorur për të trajtuar kushtet mjekësore, hulumtuesit kanë dyshuar për kohë të gjatë se njerëzit e lashtë kryenin trillim për një arsye krejt tjetër: rituale. Dëshmia më e hershme e kësaj ndërhyrje daton rreth 7,000 vjet më parë. U praktikua në vende të ndryshme, si Greqia e lashtë, Amerika Veriore dhe Jugore, Afrika, Polinezia dhe Lindjen e Largët. Njerëzit ndoshta e zhvilluan praktikën e kësaj ndërhyrje në mënyrë të pavarur në disa vende.
Trashëgimia ishte braktisur nga shumica e kulturave deri në fund të Mesjetës, por praktika ende po zhvillohej në disa pjesë të izoluara të Afrikës dhe Polinezisë deri në fillim të viteve 1900.
Që nga studimet e para shkencore mbi këtë praktikë u botuan në shekullin e 19-të. Studiuesit janë përpjekur të argumentojnë se njerëzit e lashtë ndonjëherë kryejnë shpime të tilla në kokë për të lejuar kalimin e shpirtrave në brenda jashtë ose jashtë të fusin brenda, ose si pjesë e një rite.
Sidoqoftë, provat bindëse është e vështirë të arrihet. Është pothuajse e pamundur që plotësisht të përjashtohesh nga mundësia që një trapanim të kryhet për arsye mjekësore, sepse disa gjendje fizike të marës trunore nuk kanë lënë asnjë gjurmë në kafkë.
Sidoqoftë, nga kërkimet e arkeologëve të Rusisë janë gjetur disa nga dëshmitë më të mira të zbuluar ndonjëherë. Historia fillon në vitin 1997. Arkeologët po gërmonin një vendvarrim parahistorik në afërsi të qytetit të Rostov-on-Don në jugun e largët të Rusisë, pranë fundit të Detit të Zi. Vendi përmbante mbetjet skeletore të 35 njerëzve, të shpërndara në mesin e 20 varreve të veçanta. Bazuar në stilin e varreve, arkeologët e dinin se ata datonin në periudhën mes të 5,000 deri në 3,000 vite p.e.s., një periudhë e njohur si Chalcolithic ose “Age Copper”. Një nga varrezat përmbante skeletet e pesë të rriturve – dy gra dhe tre burra – së bashku me një fëmijë të moshës midis një dhe dy vjeç, dhe një vajzë në mes të adoleshencës së saj. Gjetja e skeleteve të shumta në të njëjtën varr prehistorik nuk është pazakontë. Por ajo që u zbulua si veçanti në kafkat e tyre ishte: dy gratë, dy burrat dhe vajza adoleshente, që të gjithë kishin qenë të me ndërhyrje në kokë.
Secili prej kafkave të tyre përmbante një vrimë të vetme, disa centimetra të gjerë dhe me formë përafërt elipsoide, me shenja të skrapimit rreth skajeve. Vetëm kafka e foshnjës ishte e paprekur.
Puna e analizimit të përmbajtjes së varrit u bë nga Elena Batieva, një antropologe tani në Universitetin Federal Jugor në Rostov-on-Don, Rusi. Ajo menjëherë e pranoi se vrimat ishin ndërhyrje dhe kjo ishte e pazakontë.
Tek të gjitha ato ndërhyrja ishin bërë pothuajse në të njëjtin vend: një atë zonë të kafkën të quajtur “obelioni”. Obelioni është në majë të kafkës dhe në pjesën e pasme.
Më pak se 1% e të gjitha trapanimeve të regjistruara janë të vendosura mbi pikën e obelonit. Për më tepër, Batieva e dinte se këto ndërhyrje ishin edhe më pak të zakonshme në Rusinë e lashtë. Për sa i përket asaj kohe, kishte vetëm një rast tjetër të regjistruar, ajo kafkë u zbulua në vitin 1974 në një vendgërmim arkeologjik shumë të afërt me atë.
Siç dihet pika e obelionit është e vendosur direkt mbi sinusin superior sagittal, ku gjaku i trurit mbledh përpara se ai të rrjedhë në venat kryesore të trurit. Hapja e kafkës në këtë vend do të rrezikonte hemoragjinë dhe vdekshmëri të madhe të të operuarve. Kjo dëshmon që banorët e epokës së bakrit të Rusisë, duhet të kenë pasur arsye të forta për të kryer procedura të tilla. Megjithatë, asnjë prej kafkave nuk tregonte shenja se indivitët të kishin pësuar ndonjë lëndim apo sëmundje, përpara ose pas kryerjes së ndërhyrjes.
Me fjalë të tjera, ky fakt vërteton se të gjithë këta njerëz u trapanuan ndërsa ishin plotësisht të shëndetshëm. A kishte arsye të tjera të trezanimit të tyre që ata i shtyu t’i nënshtroheshin këtij rituali, ose kësaj ndërhyrje?
Kjo dilemë e vështirëson seriozisht daljen në një konkluzion mbi arsyet se pse kryheshin këto ndrëhyrje në kokë. Megjithatë, Batieva duhej të hiqte dorë nga kërkimi. Ajo kishte në dispozicion për të analizaur shumë skelete nga e gjithë Rusia jugore dhe nuk mund të përballonte. Para se ajo të dorëzohej, vendosi të kërkonte rekorde të pabotuara arkeologjike të Rusisë, në rast se do të zbuloheshin, por jo të raportuara, ndonjë ndërhyrje të çuditshme të obelonit. Çuditërisht, ajo mori dy raste. Kafka të dy grave të reja me obelizëm të hapur, si ishin zbuluar vite më parë. Njëra në vitin 1980 dhe një tjetër në vitin 1992. Secila prej tyre ishte zbuluar më pak se 50 kilometra larg Rostov-on-Don dhe anjëra nuk treguan ndonjë shenjë të dallueshme për ndërhyrje të nxitura nga arsye mjekësore.
Kjo i dha Batievës një total prej 8 kafkash të pazakonta, të gjitha të grumbulluara në një rajon të vogël të Rusisë jugore dhe potencialisht të gjitha të të njëjtes moshë. Një dekadë më vonë, erdhi edhe më shumë në dritë rreth këtij hulumtimi.
Në vitin 2011, një ekip ndërkombëtar i arkeologëve, po analizonte 137 skelete njerëzore. Ata ishin zbuluar kohët e fundit nga tre vende të veçanta varrimi në epokën bakrit, rreth 500 kilometra në jug-lindje të Rostov-on-Don, në rajonin Krai të Stavropolit të Rusisë, afër kufirit bashkëkohor me Gjeorgjinë.
Arkeologët nuk kishin si qëllim të zbulonin rreth ndërhyrjeve. Ata ishin atje për të mësuar rreth shëndetit të përgjithshëm të banorëve parahistorikë të rajonit. Por në mesin e 137 kafkë, ata gjetën 9 me vrima të spikatur.
Pesë prej tyre ishin shembuj standardë të trepanimit. Vrimat ishin bërë në një sërë vendesh të ndryshme rreth pjesës së përparme dhe anës së kafkës, dhe të gjitha kafkat treguan shenja, se kishin pësuar një traumë fizike, duke sugjeruar që ndërhyrjet ishin kryer për të trajtuar efektet e lëndimeve.
Por asnjë nga katër vrimat trekëndore nuk treguan ndonjë shenjë dëmtimi ose sëmundjeje. Për më tepër, të katër ishin çelur pikërisht mbi pikën obelionit.
12 kafkat e analizuar do të kishin qenë zbulimi më i mrekullueshëm kudo që të ishin gjetur. Por fakti që të gjithë u zbuluan në të njëjtën qoshe të vogël të Rusisë, nënkuptonin që një lidhje dukej e mundshme dhe pothuajse e kotë.
Maria Mednikova e Akademisë Ruse të Shkencave në Moskë është një ekspert për ndërhyrjet. Ajo beson se hapje në zona specifikisht të rrezikshme të kafkës, mund të jenë kryer për të arritur “transformime” të një lloji. Ajo sugjeron që, duke tronditur në këto vende, njerëzit mendonin se mund të fitonin aftësi unike, që anëtarë të zakonshëm të shoqërisë nuk kishin.
Ne mund të spekulojmë vetëm përse këta 12 njerëz me sa duket të shëndetshëm u hapën në kafkë në një mënyrë kaq të pazakontë dhe të rrezikshme. Një nga 12 kafkat i përkiste një gruaje nën moshën 25-vjeçare, e cila ishte varrosur në një nga vendet afër Rostov-on-Don. Ajo nuk tregoi shenja shërimi, duke hamendësuar se ajo vdiq gjatë ndërhyrjes ose pak kohë më pas. Megjithatë, individët, të cilëve u përkisnin kafkat e tjera, duket se i kanë mbijetuar operacioneve. Kafka e tyre tregoi një tendencë të shërimit të eshtrave rreth skajeve të vrimave të çelura, megjithëse kocka kurrë nuk mund të rigjenerojë vetën plotësisht mbi zonën e ndërhyrë. Tre prej 12 kafkave treguan vetëm shenja të lehta të shërimit rreth vrimës, duke dëshmuar kësisoj që pronarët e tyre mbijetuan vetëm dy dhe tetë javë pas operacionit. Dy nga këta individë ishin gra ndërmjet moshës 20 dhe 35 vjeç. I treti ishte një person i moshuar ndërmjet 50 dhe 70 vjeç, seksi i të cilit nuk mund të përcaktohej.
Tetë çelje të tjera në kafkë treguan shërimin më të avancuar. Bazuar në atë që dimë për shërimin e kockave sot, këta individë mbijetuan ndoshta për të paktën katër vjet pas operacioneve të tyre. Dy burra, dy gra dhe një vajzë adoleshente, të gjithë kishin mbijetuar për vite me rradhë, me operacionet e kryera në zonën e obelionit,. Vajza, e cila në bazë të skeletit të saj, ishte në moshën 14 deri në 16 vjeç, duhet të kishte qenë e ndërhyrë, kur ajo nuk ishte më shumë se 12 vjeç.
Mbetet ende e mundur që këta 12 persona kishin vuajtuar nga sëmundje ose lëndime në kokë. Në këtë rast, operacioni mund të ketë qenë i sukseshëm për të paktën tetë prej tyre.
Por është gjithashtu e mundur që Batieva dhe kolegët e saj të kenë të drejtë, dhe këta njerëz u trapanuan për një qëllim ritual. Nëse kjo është e vërtetë, ne mund të marrim me mend, se çfarë përfitimesh kanë marrë ata, ose besonin se kishin marrë, gjatë gjithë jetës së tyre nga kjo.
