Duhet mbrojtur Marksi nga pasuesit e vet, tekefundit si shumë epigonë të tij me prejardhje të ndryshme. Por si? A po bëhen sot nëpër universitetete apo tjetërkund, përpjekje të cilat synojnë çlirimin e Marksit dhe të autorëve të tjerë nga gjërat që i kanë mveshur? Dhe biseda mund të zgjerohet tek Brehti, Frojdi, Bloku, e në përgjithësi tek të gjithë shpirtërat krijues, të cilëve u referohen brezat e mëvonshëm. Si shpjegohet?
Sot janë shumë të pakët njohësit e Marksit që nuk e interpretojnë atë sipas deformimeve të së majtës apo së djathtës.
Po, Marksi përdoret si një copë mbështetëse për pikëpamjet e tyre.
Pikërisht, Marksi shërben për të përforcuar jo vetëm pikëpamjet e tyre, por edhe një veprimtari apo një politikë që shpeshherë është saktësisht e kundërta e asaj që vetë Marksi mendonte dhe dëshironte. E, kur bëhet fjalë për kapitalizëm shtetëror të llojit rus apo për kapitalizëm perëndimor të markës liberale, si njëri ashtu dhe tjetri thërrasin Marksin – e në rastin e dytë hyn pjesa më e madhe e ideologëve socialdemokratë – po ndërkaq i bëjnë edhe falsifikime Marksit. Sot është shumë i kufizuar numri i atyre që e kuptojnë Marksin, që e kuptojnë përnjëmend atë. Ky është një pohim që mund të duket disi mëndjemadh, pak a shumë njëlloj sikur të thoja se se të gjithë janë në rrugë të gabuar përveç meje e ca të tjerëve. Larg prej meje kjo ide. Gjithsesi më duket se pjesa më e madhe e studiuesve të Marksit e errësojnë faktin se në thelb mendimi i Marksit është religjioz, por mbiemri nuk duhet marrë në kuptimin e besimit tek Zoti. Duhet sqaruar se parë nga ky këndvështrim, as budizmi nuk është religjioz në një kohë që e dimë se nuk ka asnjë Zot, por është religjioz nëse me këtë kemi i parasysh mënyrën e sjelljes së dikujt që e kapërcen narcisizmin e vet, egoizmin, izolimin e brendshëm, dhe hapet; e për ta thënë këtë me fjalët e Meister Ekartit, zbrazet krejtësisht që të mbushet plotësisht, që të mund të përvetësojë gjithçka, për të fituar plotësinë. Me fjalë të tjera, ky është përbërësi kryesor i Marksit. Shpesh kam patur kënaqësinë t’iu lexoja njerëzve të ndryshëm ndonjë fragment nga Dorëshkrime ekonomiko-filozofike të Marksit, e me këtë rast më kujtohet një bisedë që kam patur me doktror Suzukin, një nga studiuesit më të mëdhenj të budizmit zen; i lexova ca rreshta pa i treguar se cili qe autori i tyre, e mandej e pyeta: “Simbas jush, ky a është zen?“. Ai m’u përgjigj: “Sigurisht që është zen!“. Më ka qëlluar të lexoj ndonjë fragment edhe në një rreth teologësh të kulturuar, e të gjithë përmendën tekste klasike të gjithfarëllojshme, për shembull Thoma Akuinin ose teologë shumë modernë, por askush nuk dyshoi se mund të bëhej fjalë për Marksin. Sepse nuk e njihnin Marksin.
Është një varg studiuesish marksistë që tërë këtë e dinë shumë, përshembull Ernst Blok, e edhe katolikë antimarksistë si Jean Yvez Calvez; mandej numri i tyre nuk është shumë i kufizuar, por ndikimi i tyre është i pakët, nëse jo ndër teologët, në krahasim me atë të interpretimeve mbizotëruese të Marksit.
Një tjetër burim vendimtar ka qenë për mua n jë autor që për fat të keq nuk është shumë i njohur: Johan Jakob Bakofen, zbuluesi i shoqërisë matriarkale. Vepra e tij kryesore daton rreth njëqind e dhjetë vite më parë. Është përkthyer në anglisht jo më shumë se pesë vjet më parë, e madje jo e plotë. Bakofeni pati zbuluar se përpara botës patriarkale ka pasë ekzistuar një botë matriarkale, gjë të cilën nuk është kufizuar ta pohojë në mënyrë të përgjithshme, por edhe ka treguar se ku qëndron ndryshimi midis sjelljes matriarkale dhe sjelljes patriarkale. Për ta përmbledhur: bota matriarkale i përmbahet parimit të pakushtëzuar të dashurisë për njerëzit. Nëna i do fëmijët pavarësisht nga meritat e tyre: i do sepse janë bijtë e saj. E përnjëmend, nëse një nënë do ta donte të birin e saj të vogël vetëm sepse ka buzëqeshje të këndshme dhe sillet mirë, shumë e shumë fëmijë do të vdisnin nga uria. Kurse babai, për ta thënë sa më shkurt, i do bijtë e vet ngaqë i binden, ngaqë i përngjajnë. Sigurisht që këto që thamë nuk vlejnë për çdo nënë e për çdo baba: unë kam parasysh një kategori ideale, një tipologji klasike, e cila mbështetet te historia e dashurisë atësore e amësore. Të marrë një për një individët janë të përzierë, në kuptimin që ka shumë baballarë amësorë dhe shumë nëna atërore; ndryshimet janë të lidhura me sistemet shoqërore, saktësisht me dallimet midis sistemit shoqëror patriarkal dhe atij matriarkal. Vepra më e lartë në këtë pikëpamje është Antigona, në të cilën paraqiten parimi matriarkal (“Unë nuk jam këtu për të urryer, jam këtu për të dashur“), dhe parimi patriarkal (sot do ta quanim deri dhe fashist) i mishëruar nga Kreonti, e që është ai i mbisundimit absolut të ligjeve të shtetit ndaj të gjitha vlerave njerëzore.
Zbulimi i Bakofenit ka qenë për mua një çelës që më ka mundësuar jo vetëm të kuptuarët e historisë, jo vetëm të kuptuarët e shoqërisë sonë patriarkale me parimet e saj të dashurisë së kushtëzuar nga rezultatet, por edhe të kuptuarët e asaj që për mua është bërë pak e nga pak problemi themelor i zhvillimit individual: çfarë peshe ka dëshira e nënës tek qënia njerëzore, qoftë mashkullore apo femërore? E çfarë është lidhja me nënën? Cila është domethënia e saj e vërtetë? Cila është natyra e kompleksit të Edipit? Bëhet fjalë për një lidhje seksuale? Nuk e besoj. Ajo që hyn në lojë është lidhja më e thellë për një njeri, dëshira për një figurë të jashtëzakonshme, një perëndeshë që të mund ta çlirojë njeriun nga përgjegjësia, nga rreziku i jetës, gjer dhe nga frika e vdekjes, e ta mirëpresë në një lloj parajse për të cilën gjithsesi qënia njerëzore paguan me vartësinë e tij ndaj së ëmës, me pamundësinë e tij për t’u bërë vetvetja në gjithçka e për gjithçka. Të gjitha këto janë probleme me rëndësi të madhe, dhe është kjo arsyeja që në fillim të viteve njëzet Bakofeni pati një peshë vendimtare për mua.
Një ndikim shumë të madh ka ushtruar në mua edhe budizmi, nga i cili kam mësuar se ka një qëndrim religjioz që nuk merr parasysh Zotin. Me budizmin jam njohur aty rreth vitit 1926, dhe kjo ka qenë për mua një nga përvojat më të larta. Interesi im për budizmin ka vijuar të mbetet shumë i gjallë ende sot , madje ka ardhur duke u përforcuar falë studimit të zenit, sidomos nga shkrimet e doktor Suzukit, por edhe të shumë të tjerëve.
Deri më tash nuk e kam përmendur Zigmund Frojdin, cili për mua është bërë themelor saktësisht në të njëjtën periudhë, dhe i tillë ka mbetur. Kësisoj mund të them se këto ndikime – judaizmi profetik, Marksi, matriarkati, budizmi e Frojdi – kanë qenë ato që më kanë lënë gjurmë në mendimin tim, e jo vetëm në mendimin, por dhe në tërë zhvillimin, sepse nuk kam qenë kurrë i aftë, e ende nuk jam, të mendoj gjëra që nuk mund t’i provoj: mendimi abstrakt më rezulton i vështirë. Jam i aftë të mendoj vetëm kur i referohem diçkaje, që në të njëjtën kohë mund ta provoj konkretisht; e nëse kjo nuk ndodh, interesi im është mjaft i pakët, aftësitë e mia të pamjaftueshme.
