Le të ndalemi në konceptin klasik të aktivitetit dhe pasivitetit, të cilin e hasim tek Aristoteli, Spinoza, Gëte, Marksi dhe tek shumë mendimtarë të tjerë perëndimorë, që prej dy mijë vjetësh. Tek ata, aktiviteti është kuptuar si diçka që u jep shprehje forcave të rrënjosura brenda njeriut, diçka që jep jetë, që merr rolin e mamísë si për aftësitë trupore ashtu dhe për ato ndjesore, intelektuale dhe artistike. Flas për forca të rrënjosura tek njeriu, por ka mundësi që ndokujt t’i duket e errët kjo shprehje, sepse zakonisht mendohet se forcat dhe energjitë qëndrojnë tek makinat dhe jo tek qeniet njerëzore. Dhe në masën në të cilën njeriu zotëron fuqi, gjendet kryesisht dhe qëllimi për të shpikur makineri e për t’i vënë në funksionim. E teksa rritet admirimi ynë për forcat që përmbajnë këto makineri, pakësohet perceptimi i forcave të mrekullueshme që janë të pranishme në njeriun. Pohimi i poetit grek tek Antigona, që ka “shumë gjëra të denja si mrekulli të botës, por asgjë nuk është e mrekullueshme sa njeriu“, nuk ka më për ne një kuptim të saktë. Rrezja hënore na duket shpeshherë shumë më e denjë për admirim se njeriu i vogël; e në njëfarë kuptimi ndjehemi të bindur se, falë shpikjeve tona moderne, kemi krijuar gjëra mjaft më të mrekullueshme nga ç’ka bërë Zoti duke krijuar njeriun.
Por pikëpamja jonë ndryshon nëse e drejtojmë vëmendjen kah vetëdija dhe shtrirja e forcave të larmishme që ndodhen brenda njeriut në gjendje mundësie: jo veç forca për të folur e për të menduar, por edhe ajo e mbërritjes së aftësisë përherë e më të madhe të të kuptuarit, e mbërritjes së një pjekurie gjithnjë e më të madhe, forca e dashurisë apo e shprehjes artistike – gjithë sa qëndron e heshtur në njeriun dhe pret vetëm të përmbushet. Aktiviteti, dinamizmi siç e kuptonin autorët e sipërpërmendur, është pikërisht zhvillimi, shpërfaqja e këtyre forcave, veti të njeriut po për më tepër të fshehta ose të ndrydhura.
‘Në këtë pikë‘ po marr guximin t’ju lexoj një shprehje të Karl Marksit. Duke ju paralajmëruar, – gjë që do ta vini re menjëherë, – se është fjala për një Marks mjaft të ndryshëm nga ai që ju kanë ofruar të njihni universitetet, shtypi, propaganda, qoftë e majtë apo e djathtë. Thënia është shkëputur nga Dorëshkrime ekonomiko-filozofike (MEGA i, 3, fq. 149):
“Nëse nisesh nga kushti paraprak se njeriu është njeri dhe marrëdhënia e tij me botën është njerëzore, mund ta shkëmbesh dashurinë vetëm me dashuri, besimin me besim, etj… Nëse dëshiron të ushtrosh ndikim mbi njerëzit e tjerë, duhet të jesh një njeri që përnjëmend vepron mbi njerëzit e tjerë në mënyrë nxitëse dhe konstruktive. Çdonjëra nga marrëdhëniet tua me njeriun – dhe me natyrën – duhet të jetë një shpërfaqje e qartë e ekzistencës sate të vërtetë individuale që lidhet me objektin e vullnetit tënd. Nëse dashuron pa marrë dashuri si shkëmbim, pra nëse dashuria jote nuk prodhon një dashuri të ndërsjellët, nëse nëpërmjet shpërfaqjes sate jetësore nuk ia del shndërrohesh në një njeri që merr dashuri, kjo do të thotë se dashuria jote është e pafuqishme, që është fatkeqësi“.
Njeriu modern nuk mendon të krijojë diçka me dashurinë: zakonisht, e madje pothuajse gjithnjë, ai mendon vetëm si e si ta duan të tjerët, ende pa ditur të dojë as vetë, e kësisoj të prodhojë me dashurinë, dashurinë e shkëmbyer, që të ndërkallë në botë diçka të re, e cila nuk ekzistonte më parë. Prandaj i qëllon të mendojë se të qënët i dashur nga ndokush është thjesht rastësi ose diçka që mund të mbërrihet me kushtin e blerjes së tërë asaj që presupozohet se ka çuar në të qënët i dashur prej tjetrit, duke filluar që nga pasta e dhëmbëve dhe veshja elegante, deri tek automobili më i shtrenjtë; por, fatkeqësisht, është fakt se shumë individë të seksit mashkull i duan për shkak të automobilit të tyre të modës; nga ana tjetër duhet të shtojmë se shumë burra interesohen më shumë për automobilin se për gruan. E, në dukje, gjithçka funksionon, veçse burri dhe gruaja shumë shpejt mërziten e me gjasë urrehen midis tyre, sepse kanë mashtruar njëri-tjetrin ose ndjehen të mashtruar. Kujtojnë se e duan njëri-tjetrin, teksa në të vërtetë i kanë dhënë jetë një shtirje e jo një dashurie aktive.
Në të njëjtën mënyrë, në vështrimin klasik me pasivitet kuptohet jo tashmë fakti se dikush qëndron ulur duke menduar, duke medituar, apo duke soditur natyrën që e rrethon, po përkundrazi kundërveprimin e thjeshtë ose nxitjen e thjeshtë.
Kundërveprimi i thjeshtë: në të vërtetë nuk duhet harruar që, më së shumti jemi aktivë në kuptimin e kundërveprimit ndaj nxitjeve, impulseve, situatave të cilat, falë zakoneve që kemi, na kandisin të bëjmë diçka në prani të sinjalit që na jepet. Qeni i Pavllovit kundërvepron duke ndjerë uri, me të dëgjuar tingullin e ziles që i kujton ushqimin; dhe, duke u vërsulur mbi çanak, natyrisht që është shumë “aktiv“. Por është fjala për një aktivitet si kundërveprim të thjeshtë ndaj një ngacmimi. Qeni funksionon si një makinë. Psikologjia e sotme bihevioriste merret pikërisht me këtë proces: njeriu është një qënie kundërvepruese, lëshohet një impuls dhe menjëherë mbas tij ka një kundërveprim. Kjo mund të bëhet me minjtë, me majmunët, me qëniet njerëzore, deri dhe me macet, sadoqë në këtë rast paraqiten më shumë vështirësi. Fatkeqësisht, me njerëzit është shumë e lehtë.
Mendohet se çdo sjellje njerëzore në fund të fundit bazohet në parimin e shpërblimit dhe ndëshkimit, të cilat janë dy shtysa themelore, ndaj është e pritshme që qënia njerëzore të sillet si çdo kafshë, e kësisoj të përshtatet që të bëjë atë për të cilën do të shpërblehet, duke mos pranuar të bëjë diçka që e kanos me ndëshkim. Dhe as nuk është e nevojshme ta ndëshkosh përnjëmend, meqenëse i mjafton thjesht kanosja, paçka se është e domosdoshme që, herë mbas here, ky individ apo një tjetër, të ndëshkohet në mënyrë shembullore për të shmangur idenë se kërcënimi mund të jetë i rremë.
Le të kalojmë tani në të qënit i nxitur. Marrim në shqyrtim një të dehur; e shohim shumë shpesh “aktiv“ si kurrëndonjëherë, në kuptimin se gërthet dhe bën gjeste. Ose sjellim ndërmend një individ të prekur nga ajo psikoza që e quajmë maní: individi në fjalë është tepër aktiv, i jep vetes me sa mundet për t’i shkuar në ndihmë tërë botës, flet, telegrafon, është përherë i prirur kah makinacionet, me një fjalë të krijon imazhin e një aktivizimi të pabesueshëm. Por ne e dimë që motorri i aktivitetit është, tek rasti i parë alkooli, ndërsa tek tjetri, te maniaku psikotik, një çrregullim elektrokimik i trurit të tij. Kjo nuk mohon që manifestimet e tyre të jashtme të jenë një aktivitet i acaruar.
Por “aktiviteti“ si kundërveprim i thjeshtë ndaj një shtyse apo si qënie e nxitur nga një pasion, është në fund të fundit pasivitet, pavarësisht dukjes së kundërt.
Fjala “pasion“ lidhet me vuajtjen; dhe duke folur për një individ shumë pasional, në të vërtetë ne shfrytëzojmë një fjalë me domethënie të dyfishtë. Schleiermacher ka shkruar: “Xhelozia është një pasion që kërkon me zell diçka që prodhon vuajtje“. Dhe kjo nuk vlen vetëm për xhelozinë, po për çdo pasion nga i cili njeriu hiqet osh, është fjala për ambicje të shfrenuara, për kurrnacërinë, për pushtetin apo pangopësinë. Të gjitha lakmitë janë pasione që prodhojnë dhimbje. Janë pasivitet. Fjala latine passio do të thotë pikërisht dhimbje. Në përdorimin e sotëm gjuhësor, kjo ngjyresë ka humbur në masë të gjerë, sepse me termin pasion kuptohet krejt tjetër gjë; por nuk është ky argumenti për të cilën dua t’ju flas tani.
Nëse shqyrtojmë aktivitetin e individit që thjesht kundërvepron ose vihet në veprim, pra pikërisht qënien njerëzore pasive në kuptimin klasik, do të vërejmë se kundërveprimi i tij nuk prodhon kurrë diçka të re. Bëhet fjalë për monotoni. Kundërveprimi shkakton përherë të njëjtin efekt: mbas të njëjtin ngacmim, pason i njëjti kundërveprim. Dihet saktësisht se ç’do të ndodhë; gjithçka është e parashikueshme. Nuk ka individualitet, nuk ka shpalosje forcash, gjithçka duket e programuar: i njëjti ngacmim, i njëjti efekt. Ndodh pikë për pikë ajo që është vëzhguar tek minjtë laboratorit. Në të njëjtën mënyrë, për psikologjinë bihevioriste, simbas së cilës qënia njerëzore është thelbësisht një mekanizëm, individi shpërfaq gjithnjë kundërveprime të caktuara ndaj ngacmimeve të caktuara. Dhe, të kuptuarët e këtij procesi, studimi dhe nxjerrja e recetave, përbën atë që quhet shkencë. E ka gjasa të jetë fjala për shkencë. Por, jo njerëzore, sigurisht! Sepse, në të vërtetë, qënia e gjallë njerëzore nuk kundërvepron kurrë në të njëjtën mënyrë. Në çdo çast ai është një tjetër njeri; e, edhe pse nuk është asnjëherë terësisht i ndryshëm, gjithsesi nuk është asnjëherë i njëjti. Herakliti e ka shprehur këtë të vërtetë me fjalët “është e pamundur të lahemi dy herë në të njëjtin lumë“, meqenëse gjithçka rrjedh. Dua të them se psikologjia bihevioriste mund të jetë shkencë, por sigurisht që nuk është shkencë e njeriut, përkundrazi një shkencë e njeriut të tjetërsuar, e zbatuar me metoda të tjetërsuara nga hulumtues të tjetërsuar. Sigurisht, ajo është në gjëndje të nxjerrë në pah disa aspekte të qënies njerëzore; por ai që ajo lë pas dore është pikërisht i gjalli, veçanërisht njerëzori.
Ja tek kemi këtu një shembull i cili nxjerr në pah dallimin midis aktivitetit dhe pasivitetit, që ka luajtur një rol në hovjen e madhe të industrisë amerikane të psikologjisë. I ngarkuar nga Western Electric Company për të studiuar metodën e shtimit të prodhimit nga punëtoret – duke patur parasysh shkallën e arsimimit- në ofiçinat Hawthorne të Çikagos, profesori Elton Mayo sajoi eksperimentin që vijon: Asokohe mendohej se punëtoret në fjalë do të punonin më mirë, nëse atyre do t’u lejohej në mëngjes dhjetë minuta pushim, e mbase dhjetë të tjerë për të pirë kafe, e kështu me radhë. Siç e thamë, bëhej fjalë për punë krahu të nivelit të ulët, një punë jashtë mase monotone, që kishte të bënte me mbështjelljen e bobinave, një punë për të cilën nuk lipset kurrfarë arti, kurrfarë mundimi, por që është një ndër proceset e punës më pasive e më përsëritëse që mund të përfytyrohet. Elton Mayo u shpjegoi punëtoreve eksperimentin që kish ndërmend të bënte, dhe u mundësoi pushim pas dreke për të pirë një kafe; si rezultat ndodhi që prodhimi u shtua menjëherë. Ishte përnjëmend e jashtëzakonshme të konstatoje se sa e frytshme ishte metoda; paskëtaj Elton Mayo u mundësoi edhe një pushim tjetër në mëngjes, e me këtë rast prodhimi u shtua sërish; edhe lëshimet e tjera që bëri dhanë të njëjtin fryt, kështu që parashikimet rezultuan plotësisht të bazuara.
Në këtë pikë, ndonjë profesor i çfarëdoshëm do t’i kish dhënë fund eksperimentit, duke e lënë në dorë të drejtuesve të Western Electric Company, me rezultatin e një prodhimi të lartë, të arritur me vetëm njëzet minuta kohë humbje; por nuk vepron kështu Elton Mayo, i cili, duke qenë njeri me fantazi të pasur, pyeti veten se çfarë do të kishte ndodhur nëse do t’ua hiqte punëtoreve dobitë që u kishte ofruar. Më së pari ai ua hoqi punëtoreve pushimin e kafesë, por rritja e prodhimit vijoi prapëseprapë. Pastaj erdhi koha të hiqej pushimi i mëngjesit, por prodhimi vijoi të rritej vazhdimisht. E kështu me radhë. Në këtë pikë, dofarë diturakësh do të ngrinin supet duke thënë: “Ah, ja një eksperiment i kotë!“.
Por në rastin e posaçëm shtrohet pyetja: si shpjegohet që punëtoret e paditura, për të parën herë në jetën e tyre shfaqën interes për punën që bënin në fabrikë? Mbështjellja e bobinave ishte dhe mbetej punë e mërzitshme e monotone; por punëtoret ishin vënë në dijeni për eksperimentin që do bëhej, arsye për të cilën e ndjenin se po vepronin brënda një konteksti, kishin ndjesinë e dhënies së një ndihmese të rëndësishme, jo veç për përfitimet që do nxirrte ndërmarrja anonime, po për tërë krahun e punës që ish pajtuar. Dhe Mayo ka mundur të provojë se ajo që kish mundësuar rritjen e prodhimit të punës kishte qenë ky interesim i papritur, kjo mundësi për pjesëmarrje, dhe jo pushimet e mëngjesit e të mbasdites. Pasoi një mënyrë e re të menduari, simbas së cilës shtysa e prodhimtarisë do kërkuar më shumë në interesin ndaj punës në vetvete, sesa në pushimet, në rritjen e pagës dhe në lëshime të tjera. Po përmbahem për të mos u thelluar më në këtë argument, duke u kufizuar në konstatimin e ndryshimit thelbësor midis aktivitetit dhe pasivitetit. Përsa kohë që punëtoret nuk kishin interes, ishin pasive; në kohën kur iu mundësua të merrnin pjesë në eksperiment, brënda tyre u zgjua një ndjenjë bashkëpunimi, u bënë aktive dhe e ndryshuan plotësisht mënyrën e tyre të sjelljes.
Po japim tashti një rast tjetër shumë më të thjeshtë. Marrim një turist, natyrisht të armatosur me aparat fotografik, të cilit i qëllon të gjëndet në një vendbanim çfarëdo dhe sheh përkundruall një mal, një kështjellë, viziton një ekspozitë; tërë këtë nuk e shikon në mënyrë të drejtpërdrejtë, por nëpërmjet aparatit që do të shkrepë. Realiteti i rëndësishëm për të, është ai i fiksuar në shirit, pra realiteti që ka shtënë në dorë, jo ai që ndodhet përkundruall tij. Hapi i dytë, imazhi fotografik, funksionon si i pari, pra pamja si e tillë. Në çastin kur të ketë shtënë në xhep fotografitë, turisti mund t’ua tregojë miqve të tij, duke u sjellë në një mënyrë të atillë, a thua se është ai vetë që e ka krijuar atë copë të botës të cilën e ka regjistruar; dhjetë vjet më vonë do t’i përdorë ato foto për të sjellë ndërmend atë vendbanimin ku ka pasë shkuar, e kështu me radhë. Me pak fjalë, fotografia, perceptimi artificial, ka zënë vendin e perceptimit origjinal. Shumë turistë nuk fillojnë të vështrojnë përreth, por e drejtojnë menjëherë aparatin fotografik atje ku fotografi i mirë, më së pari e sodit atë që mandej do ta fiksojë me aparat; me fjalë të tjera, pikësëpari ai krijon një marrëdhënie me atë që do të fotografojë më pas. Ky vështrim që i paraprin fotografimit është diçka aktive. Ndryshimi midis dy mënyrave të sjelljeve nuk mund të vlerësohet në mënyrë eksperimentale, por është e mundur të kapet në shprehjen e atij që ngazëllehet prejse ka parë diçka të bukur. Më pas, ai mund edhe të fotografojë. Nuk mungojnë as individë (sado që janë të rrallë) të cilët parapëlqejnë të bëjnë pa fotografinë, sepse besojnë se ajo ua varfëron kujtimet. Në të vërtetë, me ndihmën e fotos nuk shihet gjë tjetër veçse një kujtim; por ama, nëse dikush përpiqet të sjellë ndërmend nje peisazh të caktuar pa ndihmën e fotografisë, do shohë se peisazhi rilindet brënda tij. Peisazhi del në syprinë, rikthehet i gjallë kur e sheh. Dhe ai që e rinxjerr në syprinë nuk është thjesht një kujtim, siç ndodh kur ndihmohemi prej një fjale: ne vetë e krijojmë peisazhin, ne vetë e prodhojmë këtë përshtypje. Një …aktiviteti i gjallëron, i pasuron, i fuqizon energjitë jetësore, teksa pasiviteti na bën të plogësht, na bën depresivë, nëse s‘na mbush dhe me urrejtje.
Mendoni një grup në të cilin jeni ftuar të bëni pjesë, (qoftë edhe pjesmarrja aktive në facbook) e në të cilin dihet saktësisht gjithë çfarë ka për të thënë ky apo ai, çfarë do të themi ne dhe çfarë do të thotë ai tjetri. Fjalitë e secilit janë të sakta, të rregullta ashtu si në botën e makinave; dhe secili ka opinionin e tij, pikëpamjen e tij. Nuk ndodh kurrgjë, dhe kur kthehemi në shtëpi ndjehemi, së brendshmi, të lodhur për vdekje. Teksa ishim me ata njerëz, me gjasë jemi treguar të gjallë e aktivë: kemi folur me bashkëbiseduesin, janë trajtuar madje edhe tema ngacmuese, por me gjithatë ka qenë një mbrëmje e kredhur në pasivitet të plotë, në kuptimin që pjesëmarrësit i kanë shfaqur të tjerëve veç veten e tyre, në një marrëdhënie shtyse dhe kundërpërgjigjeje, kanë dëgjuar të njëjtin disk të bërë tashmë bajat; nuk ka ngjarë asgjë e re, gjithçka ka qenë thjesht mërzi.
Tashti, një tipar mjaft i veçantë i kulturës sonë është që, njerëzit nuk e kuptojnë aq sa duhet ose, thënë ndryshe, nuk janë të vetëdijshëm në masën e duhur që mërzia është vuajtje. Ai që gjëndet i mbyllur në një qeli izolimi, ose edhe ai që për një arsye të çfarëdoshme nuk di çfarë të bëjë me veten e tij, në rast se e ka në vetvete mundësinë të bëjë diçka të gjallë, të prodhojë diçka, të priret kah përsiatja, do ta ndjejë mërzinë si një peshë të rëndë, si një barrë, si një paralizë së cilës nuk ia gjen shkakun. Mërzia është një nga torturat më të rënda: shumë moderne e që përhapet përherë e më tepër. Individi që i është dorëzuar kësaj torture pa mundur të mbrohet, ndjehet thellësisht i depresuar. Me gjasë, në këtë pikë do të pyesni veten: po përse vallë pjesa më e madhe e njerëzve si ne nuk e kuptojnë se mërzia është një fatkeqësi, një ndëshkim? Mendoj se përgjigja e kësaj pyetjeje është e thjeshtë: ne sot prodhojmë shumë gjëra që na mundësojnë t’i shmangemi mërzisë. Mund ta shmangim duke gëlltitur qetësues, duke pirë, duke kaluar nga një cocktail te tjetri, duke u grindur me bashkëshorten, duke e lënë veten të zhdaravitet nga mediat, duke u përkushtuar ndaj aktivitetit të dendur seksual, aktivitet i cili shpeshherë lindet si orvatje për të penguar që mërzia të na shfaqet në vetëdije. Por nuk duhet harruar ndjesia e pakëndshme që përjetojmë shumë herë kur shikojmë një film koti ose kur e dëbojmë mërzinë me një mënyrë të çfarëdoshme: një farë dehjeje e dyfishtë që ndjehet atëherë kur kuptojmë se e gjithë ajo ishte një gjë e mërzitshme, se nuk kemi përdorur kohën, por thjesht e kemi vrarë. Ky është përnjëmend një tipar i veçantë i kulturës sonë: ne bëjmë gjithçka për të shpëtuar, për të kursyer kohë dhe, kur e kemi shpëtuar apo kursyer këtë kohë, e vrasim sepse nuk dimë çfarë të bëjmë me të.
Erich Fromm
Marrë nga “Dashuria për jetën”, përktheu Shpëtim Kelmendi
