Fati është një ndërveprim kompleks midis fatit dhe vullnetit të lirë, ku zgjedhjet formojnë rrugën tonë brenda një dizajni madhështor kozmik.
A ndaleni ndonjëherë për të menduar nëse gjithçka në jetën tuaj tashmë është vendosur ose nëse duhet të zgjidhni atë që do të ndodhë më pas? Kjo pyetje se sa kontroll kemi mbi jetën tonë ka magjepsur të gjithë, nga filozofët te shkencëtarët, për shekuj me radhë. Këtu, ne do të eksplorojmë idetë filozofike pas konceptit të fatit.
Pikëpamja e Aristotelit mbi fatin
Perspektiva e Aristotelit mbi fatin është e lidhur ngushtë me idetë e tij rreth teleologjisë, shkakësisë dhe qëllimit. Sipas Aristotelit, çdo gjë në natyrë ka një qëllim specifik (një koncept i njohur si teleologji). Për të kuptuar plotësisht diçka, ai mendoi se duhej të njihje “shkakun përfundimtar” të saj: arsyen përfundimtare të ekzistencës së saj.
Në Etikën Nicomachean, Aristoteli shqyrton idenë se njerëzit gjithashtu kanë një qëllim – ashtu si çdo gjë tjetër. Ai argumenton se eudaimonia (shpesh e përkthyer si “lulëzim” ose “lumturi”) është e mira më e lartë për njerëzit dhe se kjo vjen si nga përmbushja e potencialit të dikujt ashtu edhe nga ushtrimi i virtytit. Pra, sipas Aristotelit, të jetuarit me arsye dhe virtyt është ajo që duhet të bëjnë qeniet njerëzore: është fati i tyre.
Teleologjia luan një rol të rëndësishëm në filozofinë e Aristotelit. Ai beson se gjithçka në natyrë ka një qëllim të qenësishëm. Për shembull, një lis është i destinuar të bëhet një pemë lisi. Kjo rregullsi e lindur nënkupton një lloj fati ku çdo gjë përpiqet drejt asaj që supozohet të jetë.
Një shembull praktik i kësaj ideje mund të gjendet në Etikën Nikomake: të jetosh mirë do të thotë të sillesh me virtyt dhe të veprosh në përputhje me arsyen. Nëse jeni të guximshëm, për shembull, do të veproni me guxim, sepse kështu bëjnë njerëzit e guximshëm. Janë ata që janë menduar të jenë.
Sipas Aristotelit, fati nuk është një gjë e jashtme që na imponohet si një plan i paracaktuar. Në vend të kësaj, ka diçka brenda çdo lisi ose personi (një synim i brendshëm) që ka mënyrën e vet të shpalosjes, duke u zhvilluar brenda modelit të rregullt të gjërave.
Duke kuptuar këtë qëllim (i cili vjen nga brenda tyre, por mund të vërehet edhe përreth tyre), individët – si dhe objektet – mund të ndihmojnë që të drejtojnë veten drejt fateve të tyre, duke përmbushur natyrat dhe potencialet e tyre të vërteta.
Filozofia dhe Fati Stoike
Stoicizmi, filozofia e mbështetur nga figura të tilla si Epikteti dhe Marcus Aurelius, ofron një këndvështrim interesant mbi fatin. Sipas stoicizmit, universi drejtohet nga një parim racional i quajtur Logos – një arsye hyjnore që sjell rregull në gjithçka. Ky besim është themelor për mendimin stoik, sepse sugjeron që gjithçka ndodh për një arsye dhe se ka një ligj natyror pas të gjithave.
Një aspekt i stoicizmit është pranimi i fatit tuaj. Epikteti e shprehu mirë këtë kur tha: “Nuk është ajo që ju ndodh, por mënyra se si reagoni ndaj saj.” Stoikët mendojnë se ne nuk mund të kontrollojmë atë që ndodh nga jashtë – vetëm se si reagojmë brenda. Ne mund të gjejmë paqen dhe mençurinë duke ecur së bashku me rendin racional të natyrës (për të cilin ata besojnë se ne jemi pjesë).
Marcus Aurelius e prek këtë pranim të fatit në librin e tij Meditimet: “Pranoni gjërat me të cilat fati ju lidh dhe duajini njerëzit me të cilët fati ju bashkon, por bëjeni këtë me gjithë zemër.” Këtu, ai duket se thotë se stoikët duhet të përqafojnë fatin me dëshirë, sepse ai është i paracaktuar – megjithëse ata ende mendojnë se edhe njerëzit kanë vullnet të lirë.
Sipas stoicizmit, fati nuk është një skenar fiks. Përkundrazi, është kursi i përcaktuar nga natyra. Duke kuptuar dhe përqafuar këtë rrugë, ne harmonizohemi me Logos-ne përjetojmë paqen dhe jetojmë mirë.
I urti stoik nuk e fiton lirinë duke luftuar kundër fatit, por duke e pranuar atë përmes arsyes dhe virtytit, duke jetuar kështu në harmoni me universin.
Perspektiva Teologjike e Agustinit
Shën Agustini, një teolog, ofron një interpretim të nuancuar të fatit në mësimet e tij të providencës dhe të paracaktimit. I ndikuar nga konvertimi i tij në krishterim, Agustini përpiqet të harmonizojë filozofinë klasike me doktrinën e krishterë përgjatë shkrimeve të tij.
Agustini pohon se providenca hyjnore, ku Zoti drejton të gjitha ngjarjet sipas vullnetit të Tij, është e lidhur ngushtë me paracaktimin. Është ideja që Zoti i di paraprakisht të gjitha gjërat që do të ndodhin dhe fatet përfundimtare të njerëzve.
Në Qytetin e Zotit, Agustini pretendon se historia shpaloset ashtu siç synon Zoti dhe se ky zbulim është përfundimisht i mirë dhe i drejtë, edhe nëse njerëzit nuk mund ta perceptojnë gjithmonë kështu.
Në të njëjtën kohë, Agustini lufton sesi paracaktimi hyjnor mund të jetë i pajtueshëm me lirinë njerëzore. Ai sugjeron se megjithëse plani i Perëndisë është sovran, individët mund të zgjedhin veprimet e tyre.
Agustini jep shembuj nga jeta e tij në Rrëfimet. Duke parë mbrapa, ai kujton rastet kur bëri zgjedhje, dhe gabime, ndonëse njëkohësisht ndihej i bindur se Perëndia po e drejtonte. Ai gjithashtu diskuton lëvizjen e tij nga një ekzistencë mëkatare në krishterim, si diçka për të cilën e ndjente të destinuar,jo vetëm sepse e zgjodhi atë, por sepse gjithçka është pjesë e planit të Perëndisë.
Kjo do të thotë që Agustini beson se duhet të ndodhë më shumë sesa njerëzit që bëjnë zgjedhje lirisht. Në vend të kësaj, këto vendime përshtaten brenda një tabloje shumë më të madhe të pikturuar tashmë nga vetë hyjnia.
Është diçka që ai dëshiron që lexuesit e veprave të tij ta kuptojnë gjithashtu. Duke pasur besim në planin e përgjithshëm të Perëndisë për gjithçka, ndërkohë që ende kuptojnë, njerëzit duhet t’i vendosin gjërat vetë – dhe këto gjëra duhet të jenë gjithmonë të rrënjosura në atë që është e mirë sipas standardeve hyjnore.
Refuzimi i fatit nga Nietzsche
Friedrich Nietzsche, një filozof që provokon mendime nga shekulli i 19-të, sfidoi nocionet konvencionale rreth fatit dhe determinizmit në një mënyrë që mund të konsiderohet ekstreme. Filozofia e Niçes kritikon të gjitha format e paracaktimit dhe sugjeron që individët të krijojnë rrugët e tyre.
Nietzsche kundërshton determinizmin, besimi se gjithçka që ndodh është e pashmangshme sepse tashmë është vendosur, sepse minon lirinë dhe krijimtarinë njerëzore.
Në vend të kësaj, ai prezanton idenë e “vullnetit për fuqi”, e cila sugjeron se ajo që drejton jetën është dëshira për më shumë pushtet dhe kontroll (edhe pse jo domosdoshmërisht mbi të tjerët). Ka të bëjë me vetë-përmirësimin dhe bërjen e vetes në diçka të re: tejkalimin e vetvetes ose tejkalimin e atyre që mendonit se ishit më parë.
Për Nietzsche-n, nuk ka një skenar të shkruar tashmë se si do të shkojnë gjërat (fati). Përkundrazi, secili individ “shkruan” fatin e tij përmes asaj që bën dhe zgjedhjeve të tij.
Ne mund të shohim përbuzjen e Niçes për idenë e fatit në konceptin e tij të përsëritjes së përjetshme, në të cilën ai thellohet në Kështu foli Zarathustra. Këtu, Nietzsche i fton lexuesit të imagjinojnë të jetojnë jetën e tyre pa pushim për gjithë përjetësinë.
Duke paraqitur këtë eksperiment mendimi, ai dëshiron të inkurajojë njerëzit të jetojnë në mënyrë autentike dhe të përqafojnë zgjedhjet e tyre sikur ato do të ndodhin një numër të pafundëm herë më shumë. Qëllimi nuk është t’i dorëzohet vetes një fati të paracaktuar, por përkundrazi të krijojë një jetë kaq të kënaqshme saqë me dëshirë do ta përsëriste përgjithmonë.
Larg nga mbrojtja e besimit në një fat të pandryshueshëm, filozofia e Niçes i inkurajon individët të refuzojnë të pranojnë në mënyrë pasive atë që mund t’u dalë. Në vend të kësaj, ai argumenton për modelimin e së ardhmes vetjake nëpërmjet rritjes së pandërprerë personale dhe riafirmimit të vetvetes – një ushtrim i vazhdueshëm në kreativitet dhe vetë-zbulim.
Sartri dhe ekzistencializmi
Jean-Paul Sartre paraqet një perspektivë magjepsëse mbi konceptet e lirisë dhe të fatit në filozofinë ekzistencialiste. Sipas Sartrit, i konsideruar si një nga mendimtarët më të mëdhenj në këtë fushë, njerëzit janë plotësisht të lirë, dhe nuk ka gjë të tillë si fati. Në vend të kësaj, individët kanë liri të plotë për t’i dhënë jetës së tyre kuptim sido që ata zgjedhin.
Në veprën e tij me ndikim “Qenia dhe asgjëja”, Sartri sugjeron se ekzistenca vjen përpara thelbit. Me fjalë të tjera, ne nuk kemi lindur me ndonjë qëllim të integruar. Përkundrazi, çdo individ duhet të përcaktojë veten me atë që bën dhe zgjedhjet e tij.
Sartri e shpreh këtë pikëpamje përmes një rreshti të famshëm nga veprat e tij: “Njeriu është i dënuar të jetë i lirë”. Kjo do të thotë se ne mbajmë barrën dhe eksitimin e formësimit të fateve tona; nuk ka fare plan të jashtëm për ne.
Në “Ekzistencializmi është një Humanizëm”, Sartri i drejtohet dhe hedh poshtë idenë se ekzistencializmi nxit dëshpërimin. Përkundrazi, argumenton ai, është një filozofi optimiste pikërisht për shkak të mungesës së fatit të paracaktuar – kjo do të thotë se ne kemi liri të pafund.
Një mënyrë se si shfaqet kjo liri është në aftësinë e njerëzve për të krijuar thelbin e tyre. Ne e bëjmë këtë përmes zgjedhjeve tona, një koncept që Sartri e quan “ekzistenca i paraprin thelbit”. Për të ilustruar këtë pikë, ai përdor shembullin se si njeriu bëhet artist.
Idetë e Sartrit kërkojnë që ne të përqafojmë si këtë liri të papenguar, ashtu edhe detyrën e saj përcjellëse. Duke jetuar në mënyrë autentike dhe duke marrë vendime me vetëdije të plotë (në vend se me autopilot ose sepse shoqëria dikton), ne vetëm përcaktojmë kuptimin tonë dhe atë që ndodh më pas – një akt i vazhdueshëm shpikjeje.
Duke e njohur këtë fakt, thuhet se dikush jeton “në mirëbesim”. Pasi ta pranojmë, mund të jetë një peshë e madhe nga supet tuaja.
Perspektiva filozofike lindore mbi fatin
Filozofitë lindore, si hinduizmi, budizmi dhe taoizmi, ofrojnë pikëpamje të detajuara mbi fatin që shpesh theksojnë rëndësinë e ekuilibrit, harmonisë dhe cikleve të veprimit.
Brenda hinduizmit, dy koncepte kryesore janë karma dhe dharma. Karma mund të kuptohet si një ligj i shkakut dhe pasojës: çdo veprim ka një reagim të barabartë. Ajo që bëni në jetët e kaluara formon situatën tuaj aktuale, duke nënkuptuar një lloj fati të formuar nga veprat e mëparshme. Dharma, megjithatë, është ndryshe: detyra e saj morale është në përputhje me rolin tuaj në jetë. Duke përmbushur dharma-në tuaj, ju ndihmoni në ruajtjen e rendit kozmik – dhe gjithashtu përparoni shpirtërisht.
Budizmi gjithashtu beson në karma, por shton se ka një cikël rilindjeje dhe se qëllimi përfundimtar është të arrihet Nirvana. Buda mësoi se veprimet tona krijojnë përvojat tona të ardhshme. Megjithatë, duke jetuar me mendje dhe me etikë, mund të çlirohemi nga vuajtjet dhe cikli i rilindjes.
Taoizmi, i themeluar nga Laozi, thotë se ne duhet të jetojmë në harmoni me Tao. Kjo fe mëson se pas çdo gjëje në univers, ekziston një parim themelor i quajtur Tao (nganjëherë shkruhet Dao). Rendi natyror i gjërave – mënyra e tyre – quhet dao e tyre. Njeriu duhet të përqafojë thjeshtësinë, spontanitetin dhe dhembshurinë për t’u lidhur me këtë ide.
Këto perspektiva lindore janë në kontrast me idetë perëndimore për fatin e paracaktuar. Në vend të kësaj, ata paraqesin një konceptim më të rrjedhshëm, në të cilin pasuria e dikujt është një zhvillim i vazhdueshëm i ndikuar nga veprat e dikujt dhe sa mirë e përshtatet njeriu me parimet që drejtojnë kozmosin.
Pra, A ka një fat?
A është fati i vërtetë? A kemi secili një fat? Këto pyetje pyesin nëse ekziston një lloj plani madhështor për jetën në të cilin gjithçka ndodh për një arsye dhe nuk ka kurrë rezultate alternative të mundshme.
Ose ndoshta secili prej nesh mund të përcaktojë se çfarë do të ndodhë në jetën tonë – domethënë, ne kemi vullnet të lirë. Ne mund të zgjedhim rrugët tona dhe të krijojmë fatin tonë: ne krijojmë fatet tona.
Ndoshta të dyja këto ide përmbajnë njëfarë të vërtete. Mund të ketë një dizajn të përgjithshëm të ekzistencës, por një dizajn kaq të madh sa që lejon gjithashtu lirinë individuale brenda saj.
Edhe nëse nuk ka ekzaktësisht një plan ose plane që po përpunohen vazhdimisht nga disa mega-inteligjencë, mund të ndodhë që gjërat të kenë tendencë të funksionojnë sikur të ishin planifikuar ose që veprimet e qenieve njerëzore ndihmojnë në vendosjen e rendit në një botë të parregullt. Nuk e dimë ende përgjigjen!
Ma Filozofi / Viktoriya Sus
Përgatiti: Albert Vataj
