Të kuptosh ç’është e drejtë, të ndjesh ç’është e bukur, të dëshirosh ç’është e mirë, ja kush është qëllimi i jetës së arsyeshme, thotë Platoni (427 p.e.s. deri 347 p.e.s.)
Ai njeh tre virtyte: diturinë, guximin dhe urtësinë, secila prej tyre korrespondon në një pjesë të shpirtit. Të tre këto virtyte i paralelizon me tre telat e lirës, të lartmen, të mesmen dhe nitin. Por të treja së bashku duhet të zhvillohen në harmoni, me qëllim që logjistika të qeveris si hyjni, spiritualja ta dëgjojë si ndihmëse dhe të dyja së bashku të drejtojnë të dëshirueshmen që të mos operojë të behet parim, pasi është pjesa më e ulët e shpirtit.
Sipas Platonit, shpirtit i njeriut para se të binte në botën e gjërave jetoi në një botë ideale, botën e ideve. Atje njohu thelbin e vërtetë të gjërave. Gjërat që janë ndjerë nga njeriu në dimensionin e botës materiale janë vetëm imitime, “hije” idhuj të botës reale. Prandaj njeriu nuk zbulon, por kujton të vërtetat që dikur njohu në botën e ideve. Të gjithë kanë brenda vetes dijen e të vërtetën dhe ajo ç’ka duhet të bëjnë është thjesht t’i risjellin në mend.
Në këtë rend të brendshëm të shpirtit, Platoni sheh themelin e drejtësisë. Drejtësia nuk është thjesht një koncept shoqëror, por një harmoni e brendshme ku secila pjesë e shpirtit kryen funksionin e saj të natyrshëm. Vetëm kur dituria udhëheq, guximi i bindet arsyes dhe dëshirat nuk sundojnë mbi njeriun, atëherë ai mund të jetë vërtet i drejtë. Ky rend i shpirtit është reflektuar edhe në vizionin e tij për shtetin ideal, ku filozofët udhëheqin me mençuri, rojet e mbrojnë me guxim dhe prodhuesit punojnë për ta mbështetur me përkushtim.
Kjo ide e harmonisë dhe kujtimit të së vërtetës do të ndikonte thellësisht në traditën filozofike perëndimore, duke frymëzuar si neoplatonizmin, ashtu edhe konceptet e mëvonshme të epistemologjisë dhe etikës. Në këtë mënyrë, Platoni e sheh udhëtimin filozofik si një rikthim tek vetvetja, një lartësim nga bota e hijeve drejt dritës së së vërtetës.
Platoni lindi në një familje aristokrate athinase rreth vitit 427/428 para Krishtit. Babai i tij Aristoni thuhej se ishte një paraardhës i mbretit të fundit të Athinës, Crodus dhe nëna e tij Perictione ishte një lidhje e politikanit grek Solon. Nuk ka shumë informacione të jashtme për jetën e hershme të Platonit dhe shumica e asaj që ne dimë ka ardhur nga shkrimet e tij. Babai i tij vdiq kur Platoni ishte i ri dhe nëna e tij u martua përsëri me xhaxhain e saj Pyrilampes. Ka shumë të ngjarë që Platoni ta njohë Sokratin që në fëmijërinë e hershme. Kushëriri i Perictione-s Critias dhe vëllai i saj Charmides dihet se kanë qenë miq me Sokratin dhe ata vetë ishin pjesë e udhëheqjes oligarkike të 404 para Krishtit. Këto lidhje duhet të kishin çuar në një karrierë politike për Platonin, por në një fazë ai mori një vendim që të mos hynte në jetën politike. Udhëheqja oligarkike u shemb dhe demokracia u rivendos dhe duke pasur parasysh se anëtarët e familjes së Platonit kishin qenë pjesë e terrorit oligarkik duhet të ketë nënkuptuar se pozicioni i tij në shoqërinë athinase ishte nën vëzhgim. Dënimi me vdekje i Sokratit nga demokracia duket se ka qenë akti i fundit politik i shtetit që e detyroi Platonin të mërgohej në Megara. Platoni dihet se ishte strehuar te Eukleidi, themeluesi i shkollës filozofike megariane dhe nga historianët e mëvonshëm thuhet se gjatë kësaj periudhe të jetës së tij ai udhëtoi shumë nëpër Greqi, Itali dhe Egjipt. Nëse këto udhëtime u zhvilluan është e diskutueshme, por dihet se Platoni udhëtoi në Siçili ku takoi Dionin, kunatin e sundimtarit të Sirakuzës, Dionisi I.
Albert Vataj
