Qyteti historik i Timbuktu në Mali, i njohur për trashëgiminë e tij të thellë shkencore, strehon mbetjet e një prej qendrave më të hershme të të mësuarit në botë, Universitetit të Sankore. I themeluar në vitet 1200 të erës sonë, ky universitet ishte një fener dijeje, duke strehuar një koleksion të gjerë dorëshkrimesh.
Këto dorëshkrime, kryesisht të gdhendura në Ajami, një sistem shkrimi që përdor alfabetin arab për të transkriptuar gjuhët afrikane, me Hausa që është një shembull i dukshëm, shërbejnë si një testament për traditat e pasura intelektuale të rajonit.
Me kalimin e shekujve, nga vitet 1300 deri në vitet 1800 të erës sonë, Timbuktu përjetoi ardhjen dhe, në disa raste, kolonizimin nga evropianët dhe aziatikët. Kjo periudhë shënoi një pikë kthese për ruajtjen e dorëshkrimeve. Kujdestarët malianë të kësaj njohurie, të vetëdijshëm për rrezikun e mundshëm të shkatërrimit ose shpronësimit nga pushtuesit e huaj, një fat që pësoi shumë tekste të tjera në të gjithë kontinentin afrikan, veçanërisht në Kemet (Egjipti i lashtë), ndërmorën veprime vendimtare për të mbrojtur trashëgiminë e tyre.
Ata i fshehën këto dokumente të paçmueshme në vende të ndryshme të fshehura, duke përfshirë bodrumet, papafingo dhe qemeret nëntokësore, duke i mbrojtur kështu nga dëmtimi i mundshëm. Midis thesareve të fshehura kishte dorëshkrime që mbulonin një spektër të gjerë njohurish, duke përfshirë vepra të rëndësishme në matematikë dhe astronomi.
Këto dokumente janë thelbësore për të kuptuar thellësinë historike të kërkimit matematikor dhe shkencor në Afrikë, para ndikimit kolonial evropian. Ato zbulojnë një zotërim të sofistikuar të koncepteve komplekse dhe kontribuojnë në zbërthimin e mitit të një Afrike parakoloniale pa kërkime të avancuara shkencore. Në dekadat e fundit, rizbulimi i deri në 700,000 prej këtyre dorëshkrimeve ka ndriçuar trashëgiminë e qëndrueshme të studimeve afrikane.
Dorëshkrimet e Timbuktu, veçanërisht ato që lidhen me matematikën dhe astronominë, nënvizojnë rolin e Afrikës si një kontribues në depo globale të njohurive shumë përpara ardhjes së kolonizimit evropian. Kjo ringjallje e interesit për historinë intelektuale të Afrikës jo vetëm që pasuron të kuptuarit tonë për të kaluarën, por gjithashtu frymëzon një rivlerësim të vendit të kontinentit në historinë e shkencës dhe arsimit.
Sipas studiuesit afrikan Shamil Jeppie në Kuptimi i Timbuktu: Timbuktu është një depo e historisë, një arkiv i gjallë me të cilin duhet të njihet kushdo që shqetësohet për historinë afrikane. Mund të jetë e vështirë për t’u arritur në Timbuktu, por ai luajti një rol thelbësor si një qendër studimi nën shtetin Songhay deri në pushtimin nga sundimtarët e Marrakeshit në 1591, dhe madje edhe më pas ai u ringjall.
Pedagogjia në Timbuktu ishte në përputhje me metodat tradicionale të mësimdhënies islame. Mësuesi do të diktonte një mësim dhe nxënësi pritej të shkruante diktimin e përmendur. Pas rishikimit të versionit të shkruar me mësuesin, studenti pritet ta studiojë atë. Në disa pika, së bashku me tekstet që studenti shkruante, studenti do të mësonte nga tekste të tjera së bashku me komentet e tyre përkatëse. Kjo metodë përdoret ende gjerësisht në botën islame. Nxënësit do të shkruanin diktimin e mësuesit të tyre në tekste të vokalizuara ( harakat ) , gjë që shihet vetëm në Kuran dhe vepra edukative si gramatika dhe ligji. Studimet fetare mësoheshin në arabisht në vend të gjuhëve indigjene të folura në Timbuktu. Kjo pengoi popullaritetin e xhamive në mesin e njerëzve që ishin jashtë klerit.
Pas përfundimit të studimeve, studentëve iu dha një çallmë që ta mbanin së bashku me një ixhaze që u lejonte studentëve autorizimin për të dhënë një lëndë ose tekst të caktuar. Çdo ixhaze, (licenca që autorizon mbajtësin e saj për të transmetuar një tekst ose subjekt të caktuar në Islam) varej nga cilësia e mësuesit që e dha atë.
Universiteti i Timbuktu ishte i lidhur me tre xhami: Xhamitë Sankore, Djingereber dhe Sidi Jahya. Të tre përbënin një qendër intelektuale dhe shpirtërore gjatë gjithë epokës së artë të Timbuktu. Këto xhami janë gjithashtu shembuj kryesorë të arkitekturës prej dheu, të cilat mirëmbahen me teknikat tradicionale të mirëmbajtjes që vazhdojnë deri në ditët e sotme. Për një xhami, Xhaminë e Madhe të Djenne, mirëmbajtja e xhamisë është një përpjekje festive e komunitetit, e cila njihet si krepisazh.
Përgatiti: Albert Vataj
