Prejardhja e përkatësisë së zonave urbane të Shqipërisë është e larmishme. Ajo kalon përmes një përshkimi historik që nga kohët e hershme, deri tek të vonat, tek qytezat industriale. Emri dhe origjina e këtyre qyteteve është një lëm i pasur me trajtesa dhe përkatësi toponimesh, disa prej të cilave të huazuara nga ndikimet e huaja, të përftuara nga rrethana historike dhe gjeografike. Megjithatë, në këtë parakalim të njohjes së Shqipërisë, nuk mungojnë mosdakordësitë në lidhje me çfarë është objekt trajtimi. Ky material është një njohje e referuar fakteve të bëra publike dhe të të përfshira në dokumentet e aprovuara zyrtarisht,ntë cilat qarkullojnë. Fakte të reja, vërtetësi të shtuara vetëm sa do ta pasuronin këtë panoramë.
TIRANE
Origjina e emrit: (Katër variantet) “Tiranë” mendohet se vjen nga fjala “Theranda”, e përmendur në burimet e lashta greke dhe latine, që vendasit e quanin Te Ranat, meqë fusha ishte formuar si rezultat i materialeve të ngurta që sillnin ujrat nga malet përreth.
“Tirana” vjen nga “Tirkan”. Tirkan ka qenë një kështjellë në shpat të Malit të Dajtit. Edhe sot e kësaj dite ekzistojnë rrënojat e kësaj kështjelle të lashtë që daton në fillimin e shekullit I para Krishtit. Kjo mendohet të ketë qenë kështjella që historiani bizantin Prokop, (shek.VI), e quan Kështjella e Tirkanit.
“Tirana” vjen nga greqishtja e vjetër, “Tyros” që do të thotë bulmet. Mendohet se ky variant ka mbetur ngaqë në fushën e Tiranës bëhej tregtimi i bulmetrave nga barinjtë e zonave përreth.
Tiranë vjen nga Teheran, kryeqytet i Iranit, në kujtim të një fitoreje të korrur nga Sulejman Pasha, (themeluesi i qytetit) në krye të ushtrisë turke gjatë fushatës në Persi.
Me siguri dihet që për herë të parë emri i Tiranës përmendet në vitin 1418 në një dokument të Venedikut.
Themeluar: 1614 nga Sulejman Pashë Bargjini.
Gjurmët më të vjetra: Tirana u themelua si qytet më 1614, por toka mbi të cilën u ndërtua ka gjurmë më të hershme banimi. Nga faktet e gjetura në rrënojat e një kështjelle ka mundësi të bëhet fjalë mbi një kështjellë të cilën Prokopi von Caesarea në shekullin e gjashtë e ka quajtur “Tirkan”.
Shpallet kryeqytet: 20 shkurt 1920
Objektet kryesore: Të gjitha institucionet shtetërore më të rëndësishme të shtetit, kështjella e Petrelës, Kalaja e Pezës, Xhamia e Ethem Beut në qendër të Tiranës, Muzeu Kombëtar, Muzeu Arkeologjik, Galeria e Arteve.
DURRES
Origjina e emrit: Durrahium
Emra të mëparshëm: Epidamus
Themeluar: Në vitin 627 para Lindjes së Krishtit.
Pushtuar: në 314 B.C. nga Aleksandri i Maqedonisë dhe në vitin 229 B.C. ai u pushtua nga romakët, më pas nga otomanët, serbët dhe italianët.
Objekte kryesore: Amfiteatri, Forumi bizantin, Muzeu Arkeologjik ku janë të paraqitura periudhat greke dhe romake, Torra Veneciane, Xhamia e Fatihut, Monumenti i Rezistencës, Muzeu Etnografik etj.
Karakteristika:
-Durrësi mund të krahasohet me qytetet më të mëdha të Mesdheut të lashtë dhe mesjetar. Qyteti Dyrrah u ndërtua nga ilirët taulantë, dallëndyshasit në shekujt XIII-XI p.K. Banorët e parë të Dyrrahut, para ilirëve të quajtur protoilir, pellazgë, ngritën në rrethinat e këtij qyteti, vendbanimet e para parahistorike.
– Në afërsi të Shkëmbit të Kavajës është zhvilluar beteja e famshme mes Çezarit dhe Pompeut
– Në vitin 1200, pas një cunami, qyteti nuk është banuar për 6 vjet
-Ka qenë kryeqytet:
-Ka portin më të madh në Shqipëri
LEZHE
Origjina e emrit: Lisus
Themeluar: 669 para Lindjes së Krishtit
1300: Ndërtohet kalaja e qytetit
Deri në vitin 1398 qyteti ishte në dorë të familjes feudale të Dukagjinasve, të cilët më pas ia lëshuan Venedikut
Ngjarje kombëtare: 2 Mars 1444, u mblodh “Kuvendi i Lezhës” nën drejtimin e Heroit Kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Kuvendi formoi një lidhje politike-ushtarake të princërve shqiptar duke formuar një ushtri shqiptare prej 10 mijë trupash kundër rrezikut osman.
KORÇË
Origjina e emrit: Gjoriçë, Goriçë. (Por edhe sot asnjë studiues nuk ka një ide të qartë se nga vjen emri i qytetit të Korçës).
Gjurmët e vjetra: Zona e Korçës e ndodhur në kufi me Mbretërinë Ilire dhe Epirin është banuar që nga mijëvjeçari i katërt p.e.s
Themelimi: Qyteti modern i Korçës u formua në shekullin XV kur Iljaz Bej Mirahorie zhvilloi Korçën sipas urdhrit të Sulltan Mehmeti II. Nën pushtimin osman Korça me emrin “Göricë” ishte sanxhak i vilajetit të Manastirit.
Data me rëndësi kombëtare: Është hapur shkolla e parë shqipe në këtë qytet që daton në vitin 1887, shkolla e parë në Shqipëri për vajza, si dhe liceu Francez i ndërtuar në vitin 1917.
VLORË
Origjina e emrit: Aulona
Gjurmët më të hershme: Shekulli i 6-të para lindjes së Krishtit. Duke qenë një nyje e rrugëve tokësore e detare, i njohur për verën, ullinjtë e kripën, u bë porti kryesor i Ilirisë pas rënies së Apolonisë e Orikumit.
Data me rëndësi kombëtare: Më 28 Nëntor 1912 u shpall Pavarësia e Shqipërisë, Lufta e Vlorës, 1920.
Pushtuar: Nga normanët më 1081, 1205 nga Venediku, më pas nën sundimin e Hohënshtaufëve gjermanë dhe më 1272 në mbretërinë e Arbërisë. U pushtua nga osmanët më 1417, italianët, gjermanët.
Objektet kryesore: Kalaja, porti, etj.
Aktualisht ka: 124 mijë banorë.
ELBASAN
Origjina e emrit: Në shekullin e 2-të para Krishtit njihej me emrin Skampa dhe më vonë Skampini. Elbasani u themelua nga Sulltan Mehmeti II në shekullin XV. Iu vu ky emër sepse ishte një ndër trevat e para të pushtuara nga osmanët, ELI-BASAM (vura dorë).
Themelimi: Nga osmanët në shekullin e 15-të
Ndërtimi i kalasë së qytetit: më 1466 për 25 ditë dhe për të punuan 150 mijë njerëz.
Gjurmët më të hershme: Historia e trevave të Elbasanit e ka zanafillën e saj në shekullin II p.e.s. me vendbanimet e hershme ilire. Të dhënat arkeologjike besohet se emri i pare i Elbasanit ka qene mansius që do të thotë vend-qëndrim.
Data me rëndësi kombëtare: Më 2-9 shtator 1909 u thirr Kongresi i Elbasanit, ndër vendimet më kryesore të të cilit qe hapja e Shkollës Normale
Pushtuar: Romakët, turqit, italianët e gjermanët.
Objektet kryesore: Kalaja, banjat turke, stadiumin “Elbasan Arena”.
GJIROKASTËR
Origjina e emrit: Qyteti e ka marrë emrin sipas fjalës greke argjend, Argyrókastron, që lidhet me ngjyrën e përhime të mureve, rrugëve dhe çative prej guri, të cilat vezullojnë si argjend kur lagen nga shiu. Një shpjegim tjetër lidhet me emrin e një fisi vendas që jetonte pranë Gjirokastrës: Argjirët. Për herë të parë emri i Gjirokastrës përmendet në shekullin XIII. Kështjella e Gjirokastrës mendohet të jete filluar nga prijësi shqiptar Gjin Bue Shpata, i cili i dha dhe emrin qytetit, Gjirokastër. Zgjerimet e kështjellës janë bërë nga Ali Pashë Tepelena, dhe nga qeveria e Zogut, e cila me pas e konvertoi pjesën veriore të kalasë në burg.
Objektet kryesore: Në Gjirokastër gjendet kalaja më e madhe e Shqipërisë. Aty mund të vizitoni Muzeun e Armëve, i cili gjendet brenda në kala, Muzeun Etnografik, i cili gjendet në shtëpinë ku ka lindur ish-diktatori komunist Enver Hoxha si dhe muzeun e ri në shtëpinë e shkrimtarit me famë botërore, Ismail Kadare.
1963: Shpallet Qytet-Muze
2005: Shpallet Pasuri Botërore nga UNESCO.
BERAT
Origjina: Berati u përket qyteteve të rrallë ku jeta fillon qysh në lashtësinë e thellë dhe vazhdon pa u ndërprerë deri më sot. Dy çekanë guri e datojnë fillimin e jetës në të para Periudhës së Bronzit (2600-1800 P.Kr.). Dëshmitë arkeologjike tregojnë se në shek. VII-VI P.Kr. Këtu është zhvilluar një vendbanim paraqytetar, me punishtet e tij të qeramikës dhe me një jetë shoqërore të diferencuar. Në kufijtë e legjendës dhe të historisë, ky vendbanim thuhet të ketë qenë Orestiada e lashtë, i quajtur kështu ngaqë aty banonin një fis i pellazgëve, orestët, i pari i të cilëve ishte Oresti, i biri i Agamemnoni
Themelimi: 313-310 Para Krishtit si qytet-kështjellë i Dasaretisë, i quajtur Antipatrea
Emrat që ka përdorur: Antipatrea, Albanorum Oppidum, Pulheriopolis,
Gjurmët e para: 2600 para Krishtit
Pushtuar: grekët, maqedonasit, bullgarët, osmanët,
1961: Shpallet Qytet Muze
2008: Shpallet Pasuri Botërore nga UNESCO
Objektet kryesore: I gjithë qyteti, Kalaja, Ura e Goricës, etj
SHKODËR
“Një njeriu të zakonshëm, të ardhur nga qyteti ortodoks i Manastirit, Shkodra i duket fillimi i Europës” – Ismail Kadare
Orgjinë e emrit: Skodrin, ose vendi ku shkon Drini, Skutari
Themelimi: Mes shekullit të 5-të dhe 6-të para Krishtit
Gjurmët e vjetra: Paleoliti (guri i vjetër), Neoliti.
Ka qenë kryeqytet i mbretërisë ilire në 181 Para Krishtit,
Pushtuar: Në vitin 168 nga Roma, sllavët, bullgarët, Venediku, turqit, serbët, malazezët, italianët, gjermanët.
Objektet kryesore: Kalaja e Rozafës, Muzeu Historik, Fototeka Marubi, etj.
KAMZA
Deri në vitin 1990: Një qendër e banuar e Ndërmarrjes Bujqësore të Tiranës
Pas vitit 1990: Popullohet me të ardhur nga qytete dhe fshatra të nryshëm.
Sot: Një nga bashkitë dhe qytetet me dendësinë më të madhe në vend.
Karakteristikë: Një zonë periferike e Tiranës që pret të sistemohet falë një plani urbanistik
KONISPOL
Qytet i ndërtuar si fillim për të rinjtë aksionistë që hapën tarraca për agrume
Fillimet: Në vitet ‘70
Karakteristikë: Kultivimi i agrumeve dhe zonë plazhi
KSAMIL
U ngrit si qytezë bregdetare gjatë periudhës komuniste. Në nëntor 1966 Enver Hoxha porositi që në këtë vend të bukur dhe të virgjër të ngrihej një qendër e prodhimit të agrumeve dhe ullirit. Kështu “lindi” Ksamili, vetëm 5 km larg Butrintit, përballë ishujve piktoreskë, në gadishullin e Heksamilit, (gjashtë miljeve nga Butrinti). Peisazhit të bukur të detit dhe kodrave i shtohen dy ngjyrat jetësore, e kaltra dhe e blerta, që e hijeshojnë edhe më tepër gjirin e Ksamilit, i cili ndodhet pothuaj përballë ishullit më të madh të Jonit, Korfuzit.
KRASTA
Qytet i ri minatorësh në rrethin e Matit. Ka qenë pjesë e fshatit Gjon të Martaneshit. Ndërtimi filloi më 1970 me ngritjen e minierës së Kromit në Batër. Më 1974 u vendosën banorët e parë. Më 1979 u shpall qytet.
MALIQ
Themelimi: Pas Luftës së Dytë Botërore, pas tharjes së kënetës
Gjurmët e vjetra: Në Maliq janë zbuluar gjurmët më të vjetra në Shqipëri që i përkasin kohës së Neolitit
LESKOVIK
Administrimi: Ish-pjesë e rrethit të Kolonjës, sot në qarkun e Korçës
Origjina e emrit: Nuk gjenden të dhëna.
Themelimi: Vend pushimi për bejlerë në kohën osmane
Gjurmët e vjetra: Në lashtësi
Karakteristikë kryesore: Ujërat termale, muzika popullore, sazet
Aktualisht ka: Rreth 4 mijë banorë.
SHIJAK
Origjina e emrit: Me këtë emër që ka sot, Shijaku njihet që para Mesjetës. Toponimi gjeografik i Shijakut është me prejardhje fetare nga Shën Jaku ku fillimisht është quajtur Shen Jak, Shenjak, Shejak, Shinjak e me pas Shijak.
Themelimi: I lidhur gjithnjë me qytetërimin e Durrësit
Gjurmët e vjetra: Gjurmët më të vjetra të jetës njerëzore i përkasin kohës së Gurit të Ri, gjë që vërtetohet nga objekte të gjetura si: çekanë, sëpata prej guri të lëmuar etj. Në zonën e Shijakut janë gjetur prefëse të po kësaj periudhe.
BILISHT
Origjina e emrit: Nga maqedonishtja, Bilišta-Bilisht.
Themeluar: Si qendër e banuar, Bilishti është rreth 3000-vjeçar dhe kjo dëshmohet nga mbeturinat e një kalaje ilire në një nga kodrat mbi qytet. Gjurmët e saj të fundit u zhdukën në fillim të viteve ’70 të shekullit XX, kur gurët u përdorën për ndërtimin e objekteve publike ose private.
Karakteristika: Shkolla e parë që u hap në këtë qytet daton në vitin 1917
Aktualisht ka: 12 mijë banorë.
CERRIK
Themeluar: Në vitin 1947 me krijim e Ndërmarrjes Bujqësore Ushtarake
1956-1957 është ndërtuar Uzina e Përpunimit të Naftës
Objektet kryesore: Radiostacioni, Instituti i Duhanit, Sektori Pyjor i Përpunimit, i Tregtisë, TELEKOMIT, ELEKTRIKUT, i Shërbimit Komunal (janë mbyllur pas viti 1990)
MEMALIAJ
Themeluar: 1946 si qendër industriale për prodhimin dhe shfrytëzimin e mineralit qymyrguri.
Objektet kryesore: Miniera e Memaliajt
Karakteristika: Në vitin 1990 arriti kapacitetin e prodhimit të qymyr gurit 500.000 tonë në vit. Qymyret e Memaliajit radhiteshin në qymyret e para për fuqinë kalorifike me vleftë 4500-4700
ORIKUM
Themeluar: Është themeluar si koloni mbi ndonjë vendbanim ilir më parë se shekulli VI p.e.s
U krijua si qendër bashkie në vitin 1960 dhe u emërtua si një qytezë ushtarake. Ndërsa si qendër e banuar, lagjja më e vjetër e këtij qyteti njihet me emrin “Lagjja e Fermës”, është formuar në vitin 1949.
Tradicionalisht mbahet si qendër e themeluar nga kolonialistët Eubeas, që u kthyen nga lufta e Trojës, por në të vërtetë duhet të jetë themeluar nga Apolonia për të kontrolluar guroret e Akrokerauneve.
Emrat e mëparshëm: Erihoi
Objektet kryesore: Monumenti më i njohur është teatri, i cili është hapur gjatë gërmimeve arkeologjike të vitit 1958.
Aty përveç shfaqjeve teatrale zhvilloheshin dhe ndeshje me gladiatorë
Karakteristika: Qyteti luajti një rol të rëndësishëm në betejën e romakëve kundër Filipit të V-të të Maqedonisë si dhe në betejat e Cezarit kundër Pompeit në Orikum që janë dokumentuar në luftërat civile të Cezarit.
Është një nga vendet më turistike shqiptare.
Është qyteti antik më i mbrojtur, sepse është në hapësirën e paprekur të Pashalimanit.
Në 1989 gërmimet nxorën në dritë një varrezë, e cila mendohet të jetë helenistike.
Orikumi është shpallur park arkeologjik kombëtar.
BALLSH
Themeluar: Në shekullin e 4-t para lindjes së Krishtit
Objektet kryesore: Kompania e Naftës “Armo”
Karakteristika: Është një qytet shumë i vjetër ilir, janë akoma rrënojat e Bylisit të vjetër.
Është cilësuar si një qytet arkeologjik afër Bylisit.
Është një nga qytet kryesore në Shqipëri për nxjerrjen e naftës.
Aktualisht ka: 39 mijë banorë.
FIER
Origjina e emrit: Ekzistojnë dy hipoteza:
E para, paraqet variantin e emrit Fier që vjen nga italishtja FIERA, d.m.th treg ose panair.
E dyta, bazohet tek toponimi i rajonit. Duke qenë se shumica e tyre janë me origjinë bimore, ajo thekson se emri i qytetit të Fierit rrjedh nga bima e fierit që rritej me shumicë në këtë vend.
Themeluar: Në vitin 558 p.e.s në një kodër pranë detit dhe afër grykëderdhjes së lumit Aoos ( Vjosa) nga kolonë të ardhur nga Korinti e Korfuzi.
Objektet kryesore: Qyteti antik i Apolonisë, Muri rrethues, Biblioteka, Odeoni, Portiku dhe Kisha Bizantine e shekullit të XIII
Karakteristika: Ndodhet në rrënojat e qytetit antik të Apolonisë
Në periudhën ‘45-‘90, Fieri kthehet në një nga qendrat më të rëndësishme industriale të vendit.
ÇOROVODE
Origjina e emrit: (Nga sllavishtja) Çorrnaja Voda,(Uji i Zi)
Themeluar: Në vitin 1912
Objektet kryesore: Kanionet e Osumit, Teqeja e Kulmakut, Tyrbeja e Abaz Aliut, etj.
Karakteristikë: Dallohet për rakinë e famshme të rrushit
Aktualisht ka: 8 mijë banorë.
POLIÇAN
Origjina e emrit: Poliçan (nga sllavishtja poli-fushë, çan-e pjerrët)
Themeluar: 1963 si qytet industrial për prodhimin e armëve
Objektet kryesore: Kombinati i armëve, municioneve dhe barutit
LUSHNJE
Origjina e emrit: Një gojëdhënë e përhapur, tregon për “Hanin e Salushes” si burim nga rrjedh dhe emri i qytetit Lushnjës. Për Salushen, mendohet që ajo të ishte e veja e Pashait ose skllavja e tij, disa thonë vajza e tij. Përpos kësaj ekziston një tjetër gojëdhënë, e cila duket se është më e pranueshme nga këndvështrimi historik dhe logjika gjuhësore. Sipas saj, “qyteti fillimisht ka qenë i vendosur në kodrën e Vainit pranë Kishës së Madhe të Kuqe”.
Themeluar: Dokumenti më i hershëm historik i zbuluar deri më tani, e citon Lushnjën si qendër banimi, që në vitin 1431.
Data me rëndësi kombëtare: Në vitin 1920 u zhvillua “Kongresi i Lushnjës”, u zhvillua në shtëpinë që mban emrin Shtëpia e Kongresit të Lushnjës. Kjo shtëpi është kthyer në muze
Objektet kryesore: Shtëpia ku u zhvillua Kongresi i Lushnjës
Karakteristika: Dallohet si një qytetet ku kanë lindur personalitete të muzikës dhe artit, si Vaçe Zela, Margarita Xhepa, Vath Koreshi etj.
SARANDE
Origjina e emrit: Vjen nga një manastir i hershëm kristian që iu kushtohet Dyzet Shenjtorëve (Ágii Saránda në greqisht),(Santi Quaranta në italisht).
Emra të mëparshëm: Onhezmi ose Porto Edda për nder të vajzës së Benito Musolinit gjatë periudhës së mbretërisë së mbretit Zog.
Themeluar: Saranda është një qytet me më shumë se 2000 vjet histori, ngritur në zonën e bregdetit jugor të Shqipërisë, i pasur në vlera të rralla të trashëgimisë kulturore dhe arkeologjike shqiptare, por edhe evropian.
Objektet kryesore: Kalaja e Butrintit, kalaja e Lëkursit
Karakteristika: Është cilësuar si riviera shqiptare
POGRADEC
Origjina e emrit: “Pogda grada”, që do të thotë “nën qytet” ose qytet kala dhe vjen nga sllavishtja.
Themeluar: Në shek. V para Krishtit
Dikur qyteti kishte dimensionet e kalasë, ku momentalisht gjenden vetëm rrënojat. Enkelejtët kanë qenë fis që kanë jetuar brenda mureve të kalasë.
Pushtimi avaro-sllav në shekullin e VII-VIII dhe sidomos perandoria bullgare në shekujt XI-XII ndryshoi mënyrën e jetës nga ajo “polis” (jetohej brenda mureve të kalave) në atë sedentare fushore duke formuar vendbanime me toponimi sllave.
Objektet kryesore: Kalaja e Pogradecit, ka qenë kala iliro-shqiptare.
Karakteristikë: Është njohur si një qytet industrial dhe turistik.
Njihet edhe nga liqeni i Ohrit.
PATOS
Themeluar: Rreth vitit 1949 për të strehuar punëtorët dhe inxhinierët që punësoheshin në të quajturën zona (Patos-Marinëz)
Karakteristika: Një nga zonat më të pasura me naftë të Shqipërisë
Aktualisht ka: 22 mijë banorë.
PEQIN
Origjina e emrit: Klodiana-Biklinet-Peklin-Peqin (vend i lashtë ilir)
Emrat e mëparshëm: Biklinet, Peklin
Ka ekzistuar si një nga qytete më të lashta të vendit tonë
Themeluar: Rreth viti 1431
Objektet kryesore: Kalaja e Peqinit mendohet se i përkasin periudhës romake, në kohën e ndërtimit të rrugës “Egnatia”
GRAMSH
Themeluar: 18 shkurt 1960.
Objektet kryesore: Uzina e armëve, uzina e baterive për ushtrinë. i Ujëvara e Sotirës, Uji i Ftohtë më malin e Lenies, liqeni i Dushkut, Pishat e Grabovës, liqenet në malin e Rovjes, Shpellat në malin e Poroçanit, kalaja e Tunjës Irmanjit, etj.
ROSKOVEC
Themeluar: Roskoveci u titullua “qytet” në vitin 1968, në baze të kritereve të asaj kohe.
Objektet kryesore: Një nga kishat më të vjetra në vendin tonë, kisha e Kurjanit
Karakteristikë: Është një qendër e banuar e hershme.
Një nga degëzimet e rrugës Egnatia, ka qenë me pikë fundore pikërisht në këtë zonë.
Ka pazarin më të madh në vend i quajtur Pazari i Roskovecit.
Në këtë pazar behej tregtia më e madhe e gurëve të çmuar dhe e materialeve prej argjendi në kohën e Perandorisë Osmane
URA VAJGURORE
Origjina e emrit: Vjen nga një urë me çimento e hekur, që besohet të jetë ndërtuar nga italianët që e përdorën për kalimin e tubave të naftës që nga Kuçova për në Vlorë
Emra të tjerë: Ura e Hasan Beut
Themeluar: Rreth 1960
Karakteristikë: Rrënojat e këmbëve të urës gjenden si dëshmitarë të ekzistencës së hershme.
Është e njohur herët për minierat sipërfaqësore të gurit.
DELVINE
Themeluar: Delvina është një qytet që përmendet që në antikitet. Rreth fundit të shekullit të XVII-të, Evlija Çelebiu e përshkruan kështu qytetin: Themeluesit e parë të Delvinës janë (Ispanja) spanjollët. Më vonë, venedikasit e shtinë në dorë me djallëzi. Kaloi në duart e sulltan Bajazitit, përsëri ra nën sundimin e të huajve dhe përsëri u mor nga sulltan Sulejmani, kur erdhi të mësyjë Korfuzin. Pushtimin e Delvinës ai ia ngarkoi Ajaz Pashës, shqiptar nga gjaku.
Objektet kryesore: Fabrika e Miellit, Fabrika e Vajit
Fabrika e Reçelit, Fabrika e Salcës (Përpunimi i domates)
NPA (Ndërmarrja e Përpunimit Artizanal, veshmbathje, tapiceri etj)
PERMET
Origjina e emrit: Nga heroi i kohëve të lashta i quajtur Premt, i cili për të mos rënë i gjallë në duar të armiqve ishte hedhur nga maja e “Gurit të Qytetit”, një shkëmb në afërsi të qendrës së qytetit
Themeluar: Qyteti u krijua si një qendër administrative, në shekullin e XV dhe XVI, cituar nga të dhëna historike turke, si një lokalitet i pasur me tregje, dyqane magazina dhe bujtina, kështu kjo zonë ishte një qendër e lulëzuar komerciale.
Karakteristika: Qytet i kulturës dhe i këngës shqiptare. Ndryshe quhet edhe si qyteti i trëndafilave. Është vendlindja e disa nga patriotëve shqiptarë, ku më të njohurit janë vëllezërit Frashëri. Parku Kombëtar i Hotovës me bredhin e rrallë mesdhetar, banjat kuruese në Bënjë, kanionet e Bënjës dhe të Lengaricës, Shtëpia e vëllezërve Frashëri, Kishat e Leusës, Kosinës, Bualit, Bënjës pasohen nga disa ura tipike me harqe, ndërtime të shek. të XVIII-të si ajo e Katiut apo Bënjës.
PRRENJAS
Origjina e emrit: Ka lidhje me fitoren e betejës së Skënderbeut në betejën e Torviollit, që e fitoi, por pati humbje të mëdha dhe se gjaku luftëtarëve rridhte si përrenj. Pikërisht nga kjo gojëdhënë u quajt Prrenjas.
Emra të mëparshëm: Fusha e Domosdovës, Fusha e Torviollit
Themeluar: 1958
Objektet kryesore: Miniera hekur-nikelit në Përrenjas-Fshat, Miniera e Nikel-Silikatit në Pishkash, e Sektori Minerar i Bushtricës dhe Skroskës
Karakteristikë: Ka pasuri të shumta minerale
ERSEKE
Themeluar: Rreth vitit 1768 me rreth 100 shtëpi
Karakteristika: Është qyteti më i lartë në Ballkan me një lartësi prej 1030 m. Në zonën e Ersekës kanë lindur një sërë patriotësh dhe personalitetesh.
KELCYRE
Origjina e emrit: Vjen nga fjala e greqishtes së lashtë Klisura, dhe përkthehet në shqip “vend i mbyllur”, pra Grykë.
Themeluar: Këlcyra në lashtësi ka pasur funksionin e një mansio, stacion ku ushtarët romakë kalonin natën me një garnizon që mbronte kalimin prej Adriatikut drejt Maqedonisë.
Emra të mëparshëm: Në shek. XIV qyteti kishte emrin Chisania Kisania) ose me emrin greko-romak Clazura (Klazura), Klelsoupa, Clisania (Klisania), Klisura.
Objektet kryesore: Kalaja e Ali bej Këlcyrës. Kisha e Këlcyrës, Teqeja në Këlcyrë, etj.
Karakteristika: Në grykën Këlcyrës në kohët e Fauces Antigonës, Filipi V i Maqedonisë u preu rrugën romakëve të Flaminit për në Greqi.
Qyteti ka qenë pronë e Muzakajve, Andrea Muzakës – zot i Beratit dhe Mareshall i Arbërisë (1280-1319)
KUÇOVE
Origjina e emrit: (Është quajtur për disa kohë Qyteti Stalin)
Themeluar: Kuçova ka qenë vendbanimi i hershëm ilir i fisit të Desarëve.
Data me rëndësi kombëtare: Në vitin 1928 në vendin që sot quhet “Dikatër” (D4) u shpua pusi i parë i naftës në Shqipëri. Që nga ky moment Kuçova u hodh në hartat gjeologjike të botës si vendburim nafte dhe më vonë edhe në hartat politike dhe ushtarake.
Objektet kryesore: Uzina Mekanike e Naftës (U.M.N)
Uzina e Riparimit te Avionëve (U.R.A.),
Ka arritur shifrën rekord në Shqipëri për temperaturën më të lartë të regjistruar me 44,4′C në korrik 1986
TEPELENE
Origjina e emrit: Gjeneza e emrit Tepelena është shpjeguar në mënyra të ndryshme. Ekziston varianti Tepedelenë (kokëshpues) krahas Tepe e Lenës (Kodër e Lenës) e jo më pak intrigues e bindës është emri Antibylynë (përballë Bylynëve), që më pas evoluoi në Tepelenë.
Në lashtësi, Tepelena bënte pjesë në trevën e Kaonisë.
Në fundin e shekullit të 9-të, Tepelena hyn në Themën e Nikopopjës pastaj në Despotatin e Epirit
Themeluar: Rreth shek IV
Objektet kryesore: Kalaja e Ali pashë Tepelenës
Data historike: Në shekullin e XVI, Tepelena bënte pjesë në sanxhakun e Vlorës. Më 1789 Tepelenën ra në dorë të Ali pash Tepelenës
Karakteristika: Është një vendbanim i hershem që lidhet me ndërtimin e një kështjellë në shek IV-VI, të ngritur në këtë pikë strategjike në kryqëzimin e rrugëve të Vjosës.
Uji i Ftohtë është një zonë turistike 8 km në jugë qytetit të Tepelenës.
HIMARE
Origjina e emrit: Vjen nga fjala e vjetër shqipe e përdorur në këto anë “Hi(j) Marë” – “Eja Marë”, që ka të bëjë me ftesën që i bëhet një vajze apo fqinje të marrë pjesë në një gëzim familjar apo t’i bashkohet një grupi që këndon një kënge shumë-zërëshe. Një tjetër tjetër variant është se emri Himarë mund të vijë emri i një kafshe të përmendur në mitologjinë e lashtë të quajtur Chimera, një luan mitologjik.
Në kohën e Ali Pashë Tepelenës, konsulli francez i asaj kohe, Pukevil, i mrekulluar dhe i hutuar nga madhështia, bukuria, trimëria dhe ngrohtësia e viseve dhe banorëve të tyre ka bere një krahasim për “Iliadeën” e Homerit. Sipas konsullit Pukëvil, “nëse Homeri do të kishte zgjedhur malet e Himarës për skenën e “Iliadës”, gjërat do të kishin marrë rrjedhë tjetër”.
Themeluar: Përmendet që në kohët e lashta ku paraardhësit ishin fisi Ilir i Kaonëve. Historia moderne fillon në 1199, kur në qytet u vendos sundimi i Venedikasve. Në shekullin e XIII zona e Himarës u përfshi nga Karli i Anzhuinëve në atë që ai e quajti Mbretëria e Arbërisë.
Karakteristika: Në Himarë veç gjuhës shqipe flitet edhe gjuha greke. Ka të zhvilluar turizmin, tregtinë, peshkimin.
Aktualisht ka: 7 mijë banorë.
LIBOHOVE
Origjina e emrit: Emrin Libohovë duhet ta ketë marrë pas shek. të VI pasi sllavët u dyndën në Arbëri. Mbi këtë emër mendohet të ketë dy kuptime:
I pari libohova-vend buzë fushës, luginës.
I dyti libo-do të thotë i dashur me kuptimin vend i bukur dhe prapashtesa përkëdhelëse ovo.
Themeluar: Studiuesi Moikom Zeqo mendon se ka mundësi që të lokalizohet me një emër të vjetër që përmendet në hartat e lashta dhe që thirret Elaeus. Ky, sipas studiuesit Zeqo është një variant. Varianti i dytë është sipas tij përmendja e një qyteti antik me emrin Omfalius. Zeqo dhe studiues të tjerë e lidhin krijimin e qytetit me krijimin e qendrave të mëdha në luginën e Drinos si Antigonea, Adrianopoli etj.(shek.i IV-para Krishtit). Është cilësuar si një vend antik që arriti kulmin në shekullin e 17
Objektet kryesore: Kalaja e Libohovës
Karakteristika: Një nga vendet më të rëndësishme për të vizituar në këtë qytet është kështjella e motrës së Ali Pashë Tepelenës, Shanishasë, e cila u martua me një nga anëtarët e familjes Libohova
SELENICE
Origjina e emrit: Dëshmitë e para për emrin Selenicë datojnë në vitin 1700 dhe deri më sot vazhdon të njihet me këtë emër. Emri i këtij qyteti është i lidhur kryesisht me pasuritë e nëntokës së saj.
Objektet kryesore: Miniera e Selenicës
Karakteristika: Nxjerrja e bitumit.
Bitumi i këtij vendi është përdorur për shtrimin e rrugëve të Parisit
Bitumi është shfrytëzuar që para erës sonë. Aristoteli, Straboni kanë shkruar për Selenicën dhe për bitumin e saj, që eksportohej në vende të ndryshme të pellgut të Mesdheut.
LIBRAZHD
Themeluar: Më 18 shkurt 1960
Historia: Librazhdi nuk ka pasur ekzistuar si qytet deri në vitin 1960, por pranë këtij qyteti ndodhet zona e Çermenikës, që daton që nga lashtësia. Nga kjo zonë ka lindur edhe Dita e Verës. Sipas studiuesve festa i kushtohej Dianës së Kandavëve, e cila, tempullin e vet, e ka pasur në Çermenikë (Djana Kandaviensis).
Karakteristikë: Gjergj Aranit Komneni lindi në zonën rreth Librazhdit në vitin 1376 dhe vdiq në vitin 1470 në moshën 94-vjeçare. Ashtu si Bardhyli i Ilirisë (shek. IV p.e.s.) edhe Gjergj Araniti, ky luftëtar i madh deri në moshën 94 vjeç, kundërshtoi dhe fitoi ndaj ushtrive të Perandorisë Otomane. Ai është një njeri me disa emra. Emrin e vërtetë e ka Aranit Komneni, më së shumti njihet si Gjergj Araniti, në legjendat popullore e thërrasin Gjorg Golemi, mbi bustin e tij në Librazhd shkruhet Gjorg Golemi Araniti, disa të tjerë e thërrasin thjesht Gjergj Golemi.
DIVJAKA
Origjina e emrit: Divija (Dy vija)
Gjurmët më të vjetra: Në shekullin e II dhe III para erës tonë
Objektet më kryesore: Parku kombëtar Divjakë-Karavasta
Aktualisht ka: 7 mijë banorë.
KRUJË
Origjina e emrit: Krua nga burimet e shumta të ujit
Themeluar: Në shekullin e XII
Gjurmët më të vjetra: Vendbanim ilir që në shekullin e III para erës së re. Për herë të parë emri “Krujë” përmendet në shekullin e IX ne një dokument kishtar të vitit 879-të redaktuar nga peshkopi i krahinës, në përmbajtje të së cilit citohet ne latinisht, emri i qytetit “Croia” (Krua).
Pushtuar nga: Turqit
Objektet më kryesore: Kalaja e Krujës, monumenti i Skënderbeut dhe pazari i vjetër.
Data me rëndësi historike kombëtare: Pushtimi i parë otoman në 1369 dhe për herë të dytë në 1415. Dështimet e tre rrethimeve otomane 1450, 1466, 1487. Lindja dhe vdekja e Skënderbeut në 6 maj 1405 dhe vdekja e tij në 17 janar 1468
KUKËS
Origjina e emrit: Në vitin 1571 njihet me emrin Kukufic. Në vitin 1879 shënohet me emrin Kukusa.
Themeluar: Në vitin 1160. Në vitin 1978 Kukësi antik u evakua pasi u përmbyt nga ujërat e ndërtimit të hidrocentralit të parë mbi lumin Drin. Qyteti i ri me të njëjtin emër u ndërtua 350 metra mbi nivelin e detit dhe njohu zhvillim gjatë regjimit komunist.
Gjurmët më të vjetra i përkasin periudhës së Neolitit 6000-4000 vjet para Krishtit.
Objektet më kryesore: Muzeumi Historik, Fabrika e Qilimave dhe aeroporti.
Karakteristikë: Motoja e qytetit është “Qyteti i mikpritjes dhe bujarisë”.
Në vitin 2000 Kukësi u kandidua për Çmimin Nobel për Paqe me motivacionin e pritjes së mbi 450.000 shqiptarëve nga Kosova të dëbuar nga ushtria, paraushtarakët serbë dhe serbët e armatosur në Kosovë. Në vitin 2010, banorët e Kukësit u shpallën nga USAID, si më të lumturit e Shqipërisë.
KLOS
Origjina e emrit: Kilos
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: Tre nekropole dhe 5 tuma ilire
Objektet më kryesore: Tre nekropole të lashta dhe 5 tuma ilire, ura guri në formë harku.
Karakteristikë: Klosi është i pasur me burime të shumta natyrore, tokësore dhe nëntokësore. Pyjet dhe kullotat komunale zënë një sipërfaqe të konsiderueshme, ku përveç lëndës drusore, ka edhe mjaft bimë mjekësore.
KOPLIK
Origjina e emrit: Kopenik
Themeluar: Në shekullin XV
Objektet më kryesore: Kështjella e vjetër e Barcelës, që vendasit e njohin me emrin Podgorës. Është ndërtuar në shekullin I-II të erës sonë.
Karakteristikë: Kopliku është qyteti më verior i Shqipërisë pranë kufirit me Malin e Zi në piken doganore të Hanit të Hotit dhe është kryqendra e rrethit të Malësisë së Madhe.
PUKË
Themeluar: Në lashtësi, Puka përfshihej brenda trevës veriore të fisit ilir pirust, i njohur si shkrirës dhe përpunues metalesh.
Gjurmët më të vjetra: Të shekullit II para erës sonë
Objektet më kryesore: Muzeu Historik “Migjeni”.
Karakteristikë: Terreni malor i Pukës është shumë i përshtatshëm për zhvillimin e turizmit malor; krahas pasurive dhe burimeve natyrore me vlera të mëdha ekonomike që gjenden brenda hapësirës gjeografike të Pukës, kryesisht pyje natyrore, bimë mjekësore, pasuri nëntokësore minerare.
BAJRAM CURRI
Origjina e emrit: Tre Fushat, Tri Polje, në vitin 1952 merr emrin Bajram Curri
Gjurmët më të vjetra: Qyteti i Bajram Currit ka një popullim të hershëm dhe të vazhdueshëm që nga lashtësia e deri në ditët e sotme. Kjo vazhdimësi e popullimit dhe vendbanimeve paraqitet nëpërmjet gjetjeve arkeologjike..
Objektet më kryesore: Muzeu dhe përmendorja e heroit Bajram Curri. Përmendorja e Asim Vokshit.
Karakteristikë: Turizmi malor është nën sektori kryesor, i cili është i zhvilluar kryesisht në Luginën e Valbonës. Rrethi i Tropojës karakterizohet nga etnografia, folklori, historia dhe gastronomia e pasur.
KRUMË
Kruma është kryeqendra e rrethit të Hasit.
Gjurmët më të vjetra: Janë gjetur objekte arkeologjike të kohës së ilirëve. Ishte qendër e prefekturës së Kosovës gjatë viteve 1921-1925.
Pushtuar nga: Turqit, serbët dhe bullgarët.
BULQIZË
Gjurmët më të vjetra: Populli i këtyre krahinave ka qenë gjithmonë në luftë me pushtuesit osmanë, sllavë e italianë sepse lugina e Bulqizës është një nga rrugët kryesore për ardhjen e pushtuesve lindorë e futjen e tyre në thellësi të Shqipërisë.
Objektet më kryesore: Miniera e kromit
Data me rëndësi historike kombëtare: Viti 1948 kur u ngrit Miniera e Kromit.
BURREL
Origjina e emrit: Bujril dhe Burril
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: Vendbanim i lashtë në pellgun e kulturës tumulare ilire
Objektet më kryesore: Busti i Skënderbeut dhe i Pjetër Budës, Uzina e Ferrokromit.
Data me rëndësi historike kombëtare: Lindja e mbretit Zog më 8 tetor 1895 dhe 31 korrik. Hapja e burgut famëkeq komunist, ku vuajtën dënimin nga Pjetër Arbnori, Don Zef Jubani e deri tek Fatos Lubonja.
RRËSHEN
Origjina e emrit: Fushë-Lumth
Themeluar: Në vitin 1635
Gjurmët më të vjetra: Ka qenë banuar që në kohët e fiset Piruse të ilirëve të lashtë, të njohura për nxjerrjen e mineraleve dhe të prodhimit të armëve. Prejardhja e banorëve rrjedh nga tre bajrakët: Orosh, Kuzhnen, Kthellë. Rrësheni është kryeqendra e rrethit Mirditë.
Objektet më kryesore: Kisha Mesjetare e Shën Mërisë dhe 8 kishat e tjera të ndërtuara pas vitit 1992, shkolla.
RUBIK
Origjina e emrit: Rubik
Themeluar: Në Mesjetë
Objektet më kryesore: Një kishë e vjetër 900-vjeçare dhe pikturat murale që ndodhen brenda saj, të njohura ndryshe si afresket e Rubikut. Uzina e Rafinimit të Bakrit, e cila ka filluar që në vitin 1938.
Data me rëndësi historike kombëtare: Ngritja e uzinës më të madhe të rafinimit të bakrit më 1965.
FUSHË-ARRËS
Origjina e emrit: Nga pemët e shumta të arrës.
Themeluar: Në vitin 1949.
Gjurmët më të vjetra: Që në shekullin IV-V të erës së re.
Objektet më kryesore: Stabilimenti i përpunimit të drurit
PESHKOPI
Origjina e emrit: Peskopija. Lidhet me qendrën peshkopale që përmendet në vitin 1020.
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: I përkasin një vendbanimi të fisit ilir të Doberëve në shekullin IV-II para erës së re. Emri i Dibrës përmendet që nga shekulli i pestë para erës sonë nga Herodoti, e më vonë në shekullin e parë të erës sonë nga Straboni dhe Plini.
Objektet më kryesore: Muzeu Etnografik
MILOT
Origjina e emrit: Milot
Themeluar: Në vitin 1467.
Gjurmët më të vjetra: Sipas të dhënave nga studiues të ndryshëm, banorët e zonës janë me prejardhje ilire nga fisi ilir i Karavanteve (Ndre Mjeda) që u pasuan nga Albanët (Ptolomeu, sh. II pas K.).
FUSHË-KRUJË
Origjina e emrit: Ura e Zezë, prej lumit të Zezës që i kalon përmes
Themeluar: Në vitin 1970
Gjurmët më të vjetra: Në shekullin XVI
Objektet më kryesore: Instituti i Foragjereve dhe Fabrika e Çimentos
Data me rëndësi historike kombëtare: Dëshmia e shkrimit të shqipes që më 1805 me alfabetin arab. Beteja prej disa ditësh kundër turqve në vitin 1910. Vizita e presidentit amerikan, Xhorxh Bush, në 10 qershor të vitit 2007.
MAMURRAS
Origjina e emrit: Marmur dhe Shpërdhet
Themeluar: Në vitin 1970
Gjurmët më të vjetra: Në vitin 1431
Objektet më kryesore: Busti i Skënderbeut
LAÇ
Origjina e emrit: Laçi
Themeluar: Më 1959
Gjurmët më të vjetra: Në periudhën bizantine me kështjellën e Sebastjesë
Objektet më kryesore: Kombinati Kimiko-Metalurgjik
VORA
Origjina e emrit: Thuhet se emri Vorë nga koha e Skënderbeut, sepse aty u varrosnin ushtarët e rënë në luftë dhe u quante “vorre”. Me kalimin e viteve emri është transformuar në VORË.
Themeluar: Më 1943
KAVAJË
Origjina e emrit: Kavalje
Themeluar: Në shekullin XV
Gjurmët më të vjetra: Qendër e lashtë e banuar që nga ilirët
Objektet më kryesore: Muzeu Historik, Etnografik dhe kullën e sahatit
Data me rëndësi historike kombëtare: Lindja në 2 prill të vitit 1879 e aktorit të famshëm Aleksandër Moisiu. Kryengritja e fshatarëve të Shqipërisë së Mesme 1914-1915.
RROGOZHINË
Origjina e emrit: Rrogozhinë
Gjurmët më të vjetra: Vendbanimet e lashta ilire që në shekullin II të erës së re dhe nyje kalimi në rrugën Egnatia.
SHËNGJIN
Origjina e emrit: Emrin që mban sot, qyteti e ka marrë nga Kisha me të njëjtin emër që ndodhej në Malin e Shëngjinit.
Gjurmët më të vjetra: Burimet historike tregojnë se Shëngjini është njohur si qendër banimi dhe banohej nga fisi ilir i Abrejve. Për herë të parë në dokumentet historike të periudhës romake. Në veprën e tij “Lufta Civile”, Cezari e përmend Shëngjinin si një liman i mbrojtur mirë nga erërat ku strehohej edhe një pjesë e flotës së tij.
Karakteristikë: Qeveria e Nolit e pas revolucionit të qershorit 1924 i vuri emrin Qyteti Uillson qytetit të Shëngjinit në nder të presidentit të SHBA-ve Woodrow Wilson. Emërtimi u mbajt deri në kohën e komunizmit.
(Huazuar nga “Tirana Observer”)
