Ne e ndiejmë rrugën tonë nëpër jetë, pastaj i racionalizojmë veprimet tona, sikur emocioni të ishte një mbresë e turpshme në fytyrën e arsyes. E megjithatë, sa më shumë mësojmë, se si mendja e ndërton botën, aq më shumë shohim se përvoja jonë e realitetit është një funksion i vëmendjes sonë të drejtuar emocionalisht dhe në gjithë këtë sublimitet “ka diçka nga struktura e dashurisë”. Filozofja, Martha Nussbaum e kuptoi këtë në kërkimin e saj madhështor mbi inteligjencën e emocioneve, duke vërejtur se “emocionet nuk janë vetëm lënda djegëse që fuqizon mekanizmin psikologjik të një krijese arsyetuese, ato janë pjesë, pjesë shumë komplekse dhe të çrregullta, të vetë arsyetimit të kësaj krijese. ”
Një shekull përpara Nussbaum-it, filozofi skocez John Macmurray (16 shkurt 1891–21 qershor 1976) i trajtoi këto pyetje në një seri transmetimesh të BBC-së dhe leksione të tjera, të mbledhura në koleksionin e tij të vitit 1935 “Arsyeja dhe Emocioni”.
Ne vetë jemi ngjarje në histori. Gjërat nuk na ndodhin thjesht neve, ato ndodhin nëpërmjet nesh.
Ato ndodhin kryesisht përmes jetës sonë emocionale – rrënja e motiveve tona nën shtresën e sipërme të arsyes dhe racionalizimit. Ne vuajmë kryesisht sepse jemi kaq të pandjeshëm ndaj emocioneve tona, aq sa edhe analfabet në leximin e vetvetes.
Tre dekada përpara se James Baldwin të mrekullohej se si “ju mendoni se dhimbjet tuaja janë të paprecedentë në historinë e botës, por më pas ju lexoni,” Macmurray konsideron rezonancën universale të konfuzionit tonë emocional, i cili na lidh me njëri-tjetrin dhe na bën përgjegjësia për jetët tona një përgjegjësi për lulëzimin tonë kolektiv:
Të gjithë ne, nëse jemi vërtet gjallë, jemi të shqetësuar tani në emocionet tona. Ne përballemi me probleme emocionale që nuk dimë t’i zgjidhim. Ata na shpërqendrojnë mendjen, na mbushin me dyshime dhe ndonjëherë kërcënojnë të na shkatërrojnë jetën. Kjo është lloji i përvojës për të cilën ne jemi të përkushtuar. Nëse dikush mendon se janë të veçantë për vështirësitë e situatës së tij, le të… flasë pak për to me të tjerët. Ai do të zbulojë se nuk është një fatkeq i vetmuar. Ne nuk do të bëjmë përparim me këto pyetje nëse nuk fillojmë t’i shohim dhe të vazhdojmë t’i shohim, jo si vështirësitë tona private, por si dhimbjet në rritje të një bote të re të përvojës njerëzore. Tensionet tona individuale janë thjesht gjëja e re që rritet përmes nesh në jetën e njerëzimit. Kur i shohim në mënyrë të qëndrueshme në këtë mjedis universal, atëherë dhe vetëm atëherë vështirësitë tona private do të bëhen vërtet të rëndësishme. Ne do t’i njohim ato si mundimet e një lindjeje të re për njerëzimin, si fillimi i një njohjeje të re të vetes dhe të Zotit.
Në zemër të kësaj njohjeje, këtij riorientimi në jetën tonë të brendshme, qëndron ajo që Macmurray e quan “arsye emocionale” – një kapacitet përmes të cilit ne “zhvillojmë një jetë emocionale që është e arsyeshme në vetvete, në mënyrë që të na shtyjë në forma të sjelljes që janë të përshtatshme për realitetin.” Mungesa e kësaj aftësie kontribuon si në tjetërsimin tonë nga jeta, ashtu edhe në ndjeshmërinë tonë ndaj mashtrimeve të rrezikshme. Zhvillimi i saj kërkon si një gatishmëri për ta ndjerë thellë jetën dhe atë që Bertrand Russell e quajti “vullnet për të dyshuar”. Macmurray shkruan:
Vështirësia kryesore me të cilën përballemi në zhvillimin e njohurive shkencore të botës nuk qëndron në botën e jashtme, por në jetën tonë emocionale. Është dëshira për të mbajtur besimet me të cilat jemi të lidhur emocionalisht për ndonjë arsye apo tjetër. Është tendenca për t’ia bërë dëshirën babain e mendimit. .. Nëse duam të jemi shkencorë në mendimet tona… duhet të jemi gati t’i nënshtrojmë dëshirat dhe dëshirat tona natyrës së botës… Arsyeja kërkon që besimet tona duhet të përputhen me natyrën e botës, jo me natyrën e shpresave tona dhe idealet.
Në harmoni me këmbënguljen e thellë të filozofit rumun, Emil Cioran, për guximin për të zhgënjyer veten, Macmurray shton:
Forca e kundërshtimit tonë ndaj zhvillimit të arsyes matet me forcën e mospëlqimit tonë për të qenë të zhgënjyer. Të gjithë duhet ta pranojmë, nëse do të na vihej drejtpërdrejt, se është mirë të heqim qafe iluzionet, por në praktikë procesi i zhgënjimit është i dhimbshëm dhe dëshpërues. Ne të gjithë e rrëfejmë dëshirën për të arritur tek e vërteta, por në praktikë dëshira për të vërtetën është dëshira për t’u zhgënjyer. Lufta e vërtetë përqendrohet në fushën emocionale, sepse arsyeja është shtysa për të kapërcyer paragjykimet në favorin tonë dhe për të lejuar që ndjenjat dhe dëshirat tona të formohen nga gjërat jashtë nesh, shpesh nga gjërat mbi të cilat nuk kemi kontroll. Përpjekja për ta arritur këtë rrallë mund të jetë e këndshme ose lajkatare për vetëvlerësimin tonë. Tendenca jonë e natyrshme është të ndiejmë dhe të besojmë në mënyrën që kënaq impulset tona. Të gjithëve na pëlqen të ndjejmë se jemi figura qendrore në foto dhe se fati ynë duhet të jetë i ndryshëm nga ai i të gjithëve. Ne mendojmë se jeta duhet të bëjë një përjashtim në favorin tonë. Zhvillimi i arsyes tek ne do të thotë tejkalim i gjithë kësaj. Natyra jonë reale si persona është të jemi të arsyeshëm dhe të zgjerojmë dhe zhvillojmë aftësinë tonë për arsye. Është për të fituar kapacitete gjithnjë e më të mëdha për të vepruar në mënyrë objektive dhe jo në kushtet e kushtetutës sonë subjektive. Kjo është arsyeja, dhe është ajo që na dallon nga bota organike dhe na bën super-organik.
E megjithatë arsyeja, argumenton Macmurray, është “kryesisht një çështje emocionesh” – një nocion paradoksal që ai e shpalos me një elegancë të hollë logjike:
E gjithë jeta është aktivitet. Thjesht të menduarit nuk është të jetosh. Megjithatë, edhe të menduarit është një aktivitet, edhe nëse është një aktivitet i vërtetë vetëm në lidhje me aktivitetet që janë praktike. Tani, çdo aktivitet duhet të ketë një motiv adekuat, dhe të gjitha motivet janë emocionale. Ato i përkasin ndjenjave tona, jo mendimeve tona.
[…]
Është jashtëzakonisht e vështirë të bëhemi të vetëdijshëm për këtë brendësi të madhe të mendjeve tona dhe të sjellim plotësisht në vetëdije jetën tonë emocionale, dhe bashkë me të edhe motivet që drejtojnë sjelljen tonë.
Kjo vështirësi është pikërisht ajo që na bën kaq çmendurisht të errët me veten, dhe ajo që e bën arsyen emocionale kaq urgjente një domosdoshmëri për të kuptuar veten – diçka e mundur vetëm, në një paradoks të mëtejshëm, kur dalim jashtë vetes:
Problemi i vërtetë i zhvillimit të arsyes emocionale është zhvendosja e qendrës së ndjenjës nga vetvetja në botën e jashtme. Ne mund të fillojmë të rritemi në racionalitet vetëm kur fillojmë ta shohim jetën tonë emocionale jo si qendër të gjërave, por si pjesë të zhvillimit të njerëzimit.
Në një ndjenjë evokuese të meditimit të mrekullueshëm të EE Cummings mbi guximin për të ndjerë veten, Macmurray shton:
Nuk mund të ketë asnjë shpresë për të edukuar emocionet tona nëse nuk jemi të përgatitur të ndalojmë së mbështeturi te të tjerët për gjykimet tona të vlerës. Ne duhet të mësojmë të ndjejmë veten edhe nëse bëjmë gabime.
Një epokë përpara se neuroshkenca të zbulonte se si jeta e trupit krijon emocione dhe vetëdije, Macmurray i bën jehonë këmbënguljes së Willa Cather për jetën e shqisave si çelësin e krijimtarisë dhe vitalitetit, dhe shkruan:
Jeta jonë shqisore është qendrore dhe themelore për përvojën tonë njerëzore. Pasuria dhe plotësia e jetës sonë varet veçanërisht nga pasuria dhe plotësia, nga delikatesa dhe cilësia e jetës sonë shqisore.
[…]
Të jetosh përmes shqisave është të jetosh në dashuri. Kur doni diçka, dëshironi të mbushni vetëdijen tuaj me të. Ju dëshironi të pohoni ekzistencën e saj. Ju ndjeni se është mirë dhe se duhet të jetë në botë dhe të jetë ajo që është. Ju dëshironi që njerëzit e tjerë ta shikojnë atë dhe ta shijojnë gjithashtu. Ju dëshironi ta shikoni atë përsëri dhe përsëri. Ju dëshironi ta dini atë, ta njihni atë gjithnjë e më mirë, dhe dëshironi që të tjerët të bëjnë të njëjtën gjë. Në fakt, ju po e vlerësoni dhe e shijoni atë vetë, dhe kjo është gjithçka që dëshironi. Kjo lloj njohurie është kryesisht e shqisave. Nuk është e intelektit. Ju nuk dëshironi të dini thjesht për objektin; shpesh nuk dëshiron të dish fare për të. Ajo që ju dëshironi është ta dini atë. Njohuria intelektuale na tregon për botën, na jep njohuri për gjërat, jo njohuri për to. Nuk e zbulon botën ashtu siç është. Vetëm njohuritë emocionale mund ta bëjnë këtë.
Arsyeja emocionale bëhet kështu rruga drejt tërësisë, drejt integrimit të personalitetit total – një arritje radikale në një kulturë që vazhdimisht na copëton dhe na thyen:
Elementi themelor në zhvillimin e jetës emocionale është zhdërvjelltësimi i kësaj aftësie për të jetuar me shqisat, për t’u bërë gjithnjë e më delikat dhe plotësisht i vetëdijshëm për botën që na rrethon, sepse është gjysma e mirë e kuptimit të jetës të jesh. Është trajnim në ndjeshmëri… Nëse e kufizojmë vetëdijen në mënyrë që ai thjesht të ushqejë intelektin me materialin për të menduar, veprimet tona do të përcaktohen intelektualisht. Ato do të jenë mekanike, të planifikuara, të menduara. Ndjeshmëria jonë po kufizohet në një pjesë të vetes – trurit në veçanti – dhe, për këtë arsye, ne do të veprojmë vetëm me një pjesë të vetes, të paktën për aq sa veprimet tona janë të përcaktuara me vetëdije dhe racionale. Nëse, nga ana tjetër, jetojmë në vetëdije, duke kërkuar zhvillimin e plotë të ndjeshmërisë sonë ndaj botës, ne do të zhytem në jetën e botës përreth nesh; me rezultat që ne do të veprojmë me të gjithë pranin tonë.
Një brez pasi William James bëri pohimin e atëhershëm radikal se “një emocion njerëzor thjesht i pa trup është një jo-entitet” dhe një epokë përpara se shkenca të fillonte të ndriçonte, se si trupat tanë dhe mendjet tona komplotojnë në përvojën emocionale, Macmurray konsideron se çfarë kërkon arritja e arsyes emocionale, këtupari ai shton:
Ne duhet të mësojmë të jetojmë me të gjithë trupin, jo vetëm me kokën… Vetë intelekti nuk mund të jetë burim veprimi… Një veprim i tillë nuk mund të jetë kurrë krijues, sepse kreativiteti është një karakteristikë që i përket personalitetit në tërësinë e tij, të vepruarit, si një e tërë, dhe jo për asnjë nga pjesët e tij që veprojnë veçmas.
Ky zgjim ndaj përjetimit të jetës, argumenton ai, nuk është vetëm rrënja e arsyes emocionale, por rrënja e krijimtarisë:
Nëse e lejojmë veten të jemi plotësisht të ndjeshëm dhe të zhytur plotësisht në vetëdijen tonë për botën përreth, ne kemi një përvojë emocionale të drejtpërdrejtë të vlerës reale në botë dhe ne i përgjigjemi kësaj duke u sjellë në mënyra që mbajnë vulën e arsyes mbi ta, në përshtatshmërinë, hirin dhe lirinë e tyre. Energjia krijuese e botës na thith në vetvete dhe veprojnë përmes nesh. Unë mendoj se kjo është ajo që njerëzit nënkuptojnë me “frymëzim”.
E megjithatë ne nuk mund të jemi në mënyrë selektive të pranueshme ndaj bukurisë dhe mrekullisë – atyre elementeve të frymëzimit – pa qenë të hapur ndaj spektrit të plotë të realitetit, me të gjitha tmerret dhe mundimet e tij. Problemi ynë ekzistencial është se, të udhëhequr nga refleksi për të kursyer dhimbjen, ne e zbehim ndjeshmërinë tonë ndaj jetës, duke varfëruar kështu vitalitetin tonë krijues dhe rezervën tonë të gjallërisë. Macmurray shkruan:
Arsyeja pse jeta jonë emocionale është kaq e pazhvilluar është se ne zakonisht shtypim një pjesë të madhe të ndjeshmërisë sonë dhe i stërvitim fëmijët tanë që në vitet më të hershme për të shtypur një pjesë të madhe të tyre. Mund të duket e çuditshme që ne duhet ta gjymtojmë veten kaq shumë në këtë mënyrë… Ne kemi frikë nga ajo që do të na zbulohej nëse nuk do ta bënim. Në imagjinatë ndihemi të sigurt se do të ishte bukur të jetonim me një vetëdije të plotë dhe të pasur për botën. Por në praktikë ndjeshmëria dhemb. Nuk është e mundur të zhvillohet aftësia për të parë të bukurën pa zhvilluar gjithashtu aftësinë për të parë të shëmtuarën, sepse ato janë të njëjta aftësi. Kapaciteti për gëzim është gjithashtu aftësia për dhimbje. Së shpejti zbulojmë se çdo rritje në ndjeshmërinë tonë ndaj asaj që është e bukur në botë rrit gjithashtu aftësinë tonë për t’u lënduar. Kjo është dilema në të cilën na ka vendosur jeta. Ne duhet të zgjedhim midis një jete të hollë dhe të ngushtë, jokreative dhe mekanike, me sigurinë se edhe nëse nuk është shumë emocionuese, nuk do të jetë e dhimbshme në mënyrë të patolerueshme; dhe një jetë, në të cilën rritja në plotësinë dhe kreativitetin e saj sjell një rritje të madhe në kënaqësi, por edhe në dhimbje.
Zhvillimi i arsyes emocionale, argumenton Macmurray, është zhvillimi i natyrës sonë më të lartë njerëzore dhe kërkon “të mbahemi plotësisht të gjallë ndaj gjërave sa janë, qofshin ato të këndshme apo të pakëndshme, sa mundemi”. Kërkon, mbi të gjitha, të mos kesh frikë të ndihesh, sepse ky është themeli i gjallërisë. Ai shkruan:
Jeta emocionale nuk është thjesht një pjesë apo një aspekt i jetës njerëzore. Nuk është, siç mendojmë shpesh ne, në varësi të mendjes ose në varësi të saj. Ai është thelbi dhe thelbi i jetës njerëzore. Intelekti lind prej tij, është i rrënjosur në të, e merr ushqimin prej tij dhe është partneri vartës në ekonominë njerëzore. Kjo është për shkak se intelekti është në thelb instrumental. Të menduarit nuk është të jetosh. Në rastin më të keq është një zëvendësues për të jetuar; në rastin më të mirë një mjet për të jetuar më mirë… Jeta emocionale është jeta jonë, si ndërgjegjësim për botën ashtu edhe si veprim në botë, për aq sa jetohet për hir të saj. Vlera e tij qëndron në vetvete, jo në ndonjë gjë përtej saj që është një mjet për të arritur.
[…]
Edukimi i intelektit duke përjashtuar edukimin e jetës emocionale… do të krijojë në mënyrë të pashmangshme një konceptim instrumental të jetës, në të cilin e gjithë veprimtaria njerëzore do të vlerësohet si një mjet për një qëllim, asnjëherë për veten e tij. Kur është tendenca e vazhdueshme dhe universale në çdo shoqëri për t’u përqendruar në intelektin dhe trajnimin e tij, rezultati do të jetë një shoqëri që grumbullon fuqi dhe mjetet për një jetë të mirë, por që nuk ka kapacitet të zhvilluar përkatësisht për të jetuar jetë e mirë për të cilën ka grumbulluar mjetet… Ne kemi fuqi të pamasë dhe burime të pafundme; ne adhurojmë efikasitetin dhe suksesin; dhe ne nuk dimë të jetojmë mirë. Unë duhet të gjurmoj gjendjen e punëve pothuajse tërësisht në dështimin tonë për të edukuar jetën tonë emocionale.
Në pjesën e mbetur të Arsyesë dhe Emocionit tërësisht zbulues, Macmurray vazhdon të eksplorojë rolin e artit dhe fesë në jetën njerëzore si “shprehje të arsyes që punojnë në jetën emocionale në kërkim të realitetit”, bekimet e miqësisë dhe themelet të një edukimi emocional që na lejon të zbulojmë vlerat e vërteta në jetë për veten tonë.
The Marginalian/ Nga Maria Popova
Përgatiti: Albert Vataj
