Ahab Bdaiwi*
Në vitin 1988, botimi i Vargjet Satanike , një roman i shkrimtarit britanik me origjinë indiane, Salman Rushdie, solli një incident historik të errët dhe të diskutueshëm në qendër të një debati global rreth fjalës së lirë dhe blasfemisë. Nuk ishte hera e parë që të ashtuquajturat ‘Vargjet Satanike’ kishin shkaktuar polemika; vërtetësia dhe domethënia e tyre u debatuan ashpër brenda studimeve mesjetare islame, shekuj më parë.
Në traditën e dijetarëve myslimanë, incidenti i ‘Vargjeve Satanike’ njihet si ‘Historia e Vinçave’. Ai rrëfen rastin kur Profeti Muhamed ngatërroi pëshpëritjet e Satanait për shpalljen hyjnore, duke e shtyrë Muhamedin të recitonte vargje të rreme të Kuranit në lavdërim të idhujve paganë të Mekës së shekullit të shtatë. Fraza e diskutueshme ‘Vargjet Satanike’ u shpik nga orientalisti skocez Sir William Muir në biografinë e tij të vitit 1858 The Life of Mahomet.
Ka të paktën 50 raporte nga dy shekujt e parë të Islamit që përshkruajnë, në detaje, rastin kur Muhamedi supozohet se ngatërroi mashtrimin e Satanait me urdhrin e Zotit. Këto raporte njihen si riwayahs (‘tregim’ ose ‘rrëfim’). Shumica e rivajeve ndjekin të njëjtat kontura të përgjithshme – me disa divergjenca – si ajo e regjistruar nga Ibn Is’haku (v.767) në një nga biografitë më të hershme dhe më të përhapura të Muhamedit. Ibn Is’haku përshkruan se si, i mposhtur nga beteja e predikimit të monoteizmit në një shoqëri pagane, Muhamedi ra nën presionin e fisit të tij vendas. Satani e shfrytëzoi situatën duke i dhënë atij zbulesë të rreme. Muhamedi iu bashkua arabëve paganë në nderimin e idhujve të tyre, Lat, Uzza dhe Manat. Arabët paganë u gëzuan për Muhamedin dhe muslimanin e tij. Pasuesit i dhanë fesë së tyre njëfarë respekti. Muhamedi më vonë u qortua nga kryeengjëlli Gabriel, i cili i tha: ‘Kjo nuk është shpallje e Zotit. Zoti e fal Muhamedin e dëshpëruar dhe i kujton atij se profetët e mëparshëm kanë rënë në grackat e vendosura nga Satani.
Siç vërejti studiuesi i ndjerë i Harvardit, Shahab Ahmed, incidenti i ‘Vargjeve Satanike’ u regjistrua nga pothuajse çdo biograf i Muhamedit në dy shekujt e parë të Islamit. Ekzegetët më të hershëm myslimanë – specialistë që shkruanin komente mbi Kuranin – gjithashtu e regjistruan incidentin. Disa prej tyre morën mësime fetare nga shokët e vjetër të Profetit. Gjashtë nga ekzegetët më të shquar e regjistruan incidentin me autoritetin e Abd Allah Ibn Abasit, një shok i afërt dhe i ditur i Muhamedit. Gjatë 200 viteve të para të Islamit, incidenti u raportua gjerësisht në pothuajse çdo qendër të rëndësishme intelektuale në botën islame. Ajo u pranua si memorie e vërtetë historike në të gjithë Medinën, Mekën, Basrën, Bagdadin, Samarkandin dhe Sananë.
Pse u konsiderua e vërtetë kjo ngjarje poshtëruese? Në kohën kur teologu Ibn Tejmije pranoi saktësinë e ‘vargjeve satanike’ në shekullin e 14-të, ai e bëri këtë shumë kundër konsensusit të dijetarëve. Për të kuptuar pse autoritetet e hershme myslimane i pranuan ‘vargjet satanike’, ne duhet të kuptojmë pse muslimanët e mëvonshëm e refuzuan atë.
Për ata myslimanë të mëvonshëm, incidenti ishte historikisht i rremë dhe teologjikisht i neveritshëm për dy arsye. Së pari, Muhamedi u mbrojt nga Zoti; ai ishte, pra, i pagabueshëm dhe jo i prirur për gabime. Së dyti, besueshmëria e regjistruesve të hershëm të incidentit ishte e dyshimtë sepse mbështetej në prova të dyshimta. Por pyetja mbetet: pse muslimanët e hershëm e transmetuan një histori të tillë nëse ishte një shpikje e imagjinatës së frytshme? Për t’iu përgjigjur kësaj, ne duhet të kuptojmë se kujtesa e hershme e Muhamedit dhe komunitetit të tij u ruajt në tre metoda të ndryshme, shpesh të kundërta, të regjistrimit të historisë: Hadithi, Sirah dhe Tefsir.
Biografët dhe ekzegetët e hershëm i përkasin shkollës së historisë Sirah dhe Tefsir. Sirah përshkruan biografitë që regjistrojnë jetën dhe karrierën e Muhamedit, ndërsa Tefsir është korpusi i materialit ekzegjetik mbi Kuranin. Hadithi ishte një projekt kulturor dhe intelektual krejtësisht i ndryshëm. Mënyra se si Muhamedi u kujtua dhe u portretizua në tregimet mesjetare dhe të mëvonshme, varej nga mënyra të ndryshme operandi dhe motivime fetare. Disa biografi kishin të bënin me ekspeditat e tij; të tjerët ishin më të etur për mrekullitë dhe devotshmërinë e tij. Për të tjerët ishte e rëndësishme të kujtonin Muhamedin si një model të bukur dhe shembullor për jetën .
Qëllimi i lëvizjes së Hadithit ishte, siç shkruan Ahmed në librin Para Orthodhoksisë , ‘të vendoste norma ligjore, praktike dhe kreedale nëpërmjet dokumentimit autoritar të fjalëve dhe veprave të Muhamedit’. Dijetarët e hadithit kërkuan materiale që do të përbënin bazën e ligjit islam. Koleksionet e thënieve dhe fjalëve të Muhamedit, të njohura si korpusi i Hadithit , formuan themelin e ligjit islam. Ligji në Islam i lejon qeniet njerëzore të fitojnë tipare morale të dobishme për jetën dhe karakterin e tyre. Për besimtarët e devotshëm, ligji mund të mishërohet si një udhëtim drejt përsosjes morale duke imituar shembullin e Muhamedit. Hadithi, pra, u bë depo për shumë deklarata të shkruara dhe gojore të Muhamedit, baza e rregullave që rregullonin jetën e muslimanëve.
Projekti i Hadithit shqyrtoi vlefshmërinë dhe besueshmërinë e kujtesës historike të Muhamedit në lidhje me çështjet ligjore, bazuar në një proces të plotë hetimi. Incidenti i ‘Vargjeve Satanike’ nuk ishte përfshirë në asnjë nga koleksionet kanonike të Hadithit. Ai u konsiderua joautentik dhe i papajtueshëm me projektin teologjik të lëvizjes së Hadithit, i cili kërkonte që Profeti të ishte i pagabueshëm, përtej qortimit në fushën e çështjeve fetare.
Dijetarët e Sirahut dhe Tefsirit, megjithatë, nuk ishin të shqetësuar kryesisht me vendosjen e normave të ligjit dhe praktikës fetare për myslimanët. Përkundrazi, ata u përpoqën të ndërtonin ‘një rrëfim të epikës moralo-historike të jetës së Muhamedit, në luftën e tij heroike për të vendosur fenë hyjnore’, siç tha Ahmedi. Në Sirah, Muhamedi lind jetim, ‘i veçuar nga Zoti për të qenë i Dërguari i Tij dhe i ngarkuar me misionin për ta udhëhequr popullin e tij nga errësira e idhujtarisë drejt shpëtimit të monoteizmit’. Sirah është, pra, një përpjekje e qëllimshme për të portretizuar një Muhamed të ashpër dhe të humanizuar, i cili punon për të kapërcyer fatkeqësitë e mëdha të jetës në mënyrë që të bëjë monoteizmin dhe fenë hyjnore supreme. Në këtë tregim të jetës së Muhamedit, incidenti i ‘Vargjeve Satanike’ i shton një histori heroike rreziku, këmbënguljeje, vuajtjeje, guximi, besimi dhe triumfi.
*Ahab Bdaiwi është pedagog në Universitetin e Filozofisë Arabe dhe Mesjetare dhe Historisë Intelektuale të Antikës së Vonë në Universitetin Leiden.
Përgatiti: Albert Vataj
