Nga Albert Vataj
Gjithçka që ka mbërritur deri në ditët e sotme nga mësimet e këtij moralisti të madh, këtij mendimtari të shquar është ajo që sollën nxënësit e tij. Nëse Jezu Krishti erdhi në të vërtetën biblike përmes ungjijve të dishepujve, këshillat dhe mësimet e vyera të këtij “shentjori” të pashpallur erdhën përmes dëshmive të nxënësve të tij, atyre që e ndoqën dhe e vazhduan këtë doktrinë të moralizmit shoqërorë. Konfuci ishte mësuesi themelues i konfucianizmit, një fe e lindur si reagim ndaj një nevoje për rend, që ndihej shumë në një periudhë historike veçanërisht të trazuar për Kinën. Prej këtu u përhap më vonë edhe në Kore dhe Japoni. Doktrina e Konfucit nuk kufizohej në respektin e riteve tradicionalë, por nxiste edhe një refleksion mbi jetën morale të qenies njerëzore, përtej hierarkisë sociale. Njeri i mirë nuk ishte ai që lindte në shtresat e sipërme të shoqërisë, por ai që demonstronte se kishte një sjellje morale të përsosur, të shoqëruar me arsimimin.
Konfuci, kinezisht Kung-fu-ce, përkatësisht Kong-fu-tse, lat.Confucius, filozof kinez (551- 479 p.e.r.).
Kongfuzi ose Konfucius, sipas formës së latinizuar të emrit u lind në vitin 551 para Jezu Krishtit, në qytetin e vogël Lu, në jug të provincës së sotme të Shatongut. Ndonëse me origjinë nga një familje e shquar (babai i tij ishte guvernator), rininë e kaloi në varfëri. Është vështirë sot në bazë të veprave të nxënësve të tij – të cilat kaluan në redaksi të ndryshme – të vërtetohet saktësisht cilat janë pikëpamjet e vetë Konfuçit dhe cilat janë shtesa të nxënësve dhe komentuesve të shumtë të tij. Por megjithëkëtë mund të nxirren disa elemente dhe tendenca fundamentale të pikëpamjeve të tij mbi botën dhe jetën.
Emanuel Kanti e krahasonte Konfucin me Sokratin, duke e vënë kështu në të njëjtin rrafsh me filozofët më të mëdhenj moralistë europianë. Kongzi – ose Kongfuzi, domethënë “mësuesi Kong”, emër i latinizuar në Konfucius nga misionarët jezuitë të shekullit XVII, që e bënë të njohur në Perendim – qe, ashtu si Sokrati dhe Buda, një mësues që mësonte mënyrat për të bërë një jetë të ndershme. Dhe, ashtu si Buda apo Sokrati, ai mblidhte rreth vetes një bashkësi të madhe nxënësish, që e përhapën dhe e përjetësuan doktrinën e tij duke e çuar më tej.
Në epokën e quajtur “Pranvera dhe Vjeshta”, pushteti i dinastisë Zhu, që siguronte bashkimin kombëtar të Perandorise së Mesit, nga fundi i mijëvjeçarit II para Jezu Krishtit ishte në perëndim e sipër. Mbreti ritual – “Biri i Qiellit” – mezi durohej; prijësit e rinj të principatave të vogla, që ndanin tashmë mes tyre perandorinë, luftonin midis tyre me të njëjtën egërsi që zhduknin në vetë territorin e tyre kundërshtarët e mundshëm të fisnikërisë së vjetër. Për të shmangur rrezikun e anarkisë, specialistë në qeverisje u përpoqën të bënin të detyrueshme respektimin e përpiktë të rregullave dhe të ligjeve. Në kundërshtim me këtë rrymë “ligjësuese”, lindi te njerëzit e ditur – kryesisht të fisnikërisë së vjetër, tashmë e mbetur pa punë – një prirje për t’u tërhequr nga jeta e gjallë dhe për t’iu përkushtuar kundrimit dhe shijimit të stërholluar të bukurive të natyrës. Kjo prirje qe pikërisht ajo e Laocise (ose Lao Ce, rreth vitit 570-490 para Jezu Krishtit), ndoshta bashkëkohës i Konfucit dhe autor i hamendësuar i Daodezhing-ut (ose Tao-to-kmg) të parë, teksti bazë i taoizmit. Sa i takon Konfucit, ai nuk ishte ithtar i tërheqjes nga jeta e gjallë dhe nga bota politike; përkundrazi, ai donte që njerëzit të mësonin për të jetuar sa më mire së bashku.
Por ai nuk mendonte aspak se njerëzit duhej të shtrëngoheshin për respektimin e ligjeve: ata duhej të deklaroheshin vetë ithtarë të vlerave të një tradite të shëndoshë.Nga ky mendim, Konfuci nxori një mësim praktik: në shkollë pranonte djem të rinj të të gjitha kategorive shoqërore që dëshironin të bëheshin pjesëmarrës të vetëdijshëm të bashkësisë kombëtare. Përveç formimit klasik, që përmbante njohjen e shenjave të shkrimit dhe të poezisë së lashtë kineze, ata mësonin zotërimin e trupit dhe bukurinë e sigurisë së vetes, për shembull në artin e kthyer në rit të gjuajtjes me hark. Mësuesi Kong ndihmoi kështu në formimin e një elite, të rekrutuar në (pothuaj) të gjitha shtresat e popullsisë dhe e aftë për t’i shërbyer shtetit pa marre parasvsh asnjë interes familjar apo fisnor. Kjo rezervë krijoi një klase të re nëpunësish, që i siguroi shtetit dhe Kinës një vazhdueshmëri të veçantë në historinë e botës.Por Konfuçi nuk kënaqej vetëm duke përhapur dijet e tij, të çfarëdo niveli të ishin ato, por kërkonte gjithashtu urtësinë e mirë dhe të drejtë.
Ai dallonte – atë që vulosi “bashkëkohësinë” e tij – zemërmirësinë, domethënë një ndjenjë të vetvetishme dhembshurie, për ritet tradicionale të domosdoshme për mbijetesën e një shoqërie. Respekti për zakonet kishte për të po aq rëndësi sa përshtatja shoqërore, duke siguruar kështu një sjellje të drejtë dhe të ndershme të individit.
Ashtu si për Sokratin dhe Budën, ne e njohim doktrinën e Konfucit vetëm përmes bisedave të përcjella nga nxënësit e tij. Në këto biseda, fjalët e mësuesit mbajnë vulën e urtësisë dhe të gjykimit të shëndoshë universal, por nuk kanë një “metafizikë” të dorës së dytë, në kuptimin perëndimor të fjalës. Te Konfuci nuk gjejmë spekulime për atë që e mban së brendshmi shoqërinë, por vetëm arsyetime praktike mbi mënyren me të cilën njerëzit duhet të rregullojnë jetën e tyre të përditshme. Biseda, vepra që përmbledh fjalët e mësuesit, është, së bashku me Daodezhing-un e Lao Çese, pikënisja e mbare filozofise kineze.
Konfuci dëshiron para së gjithash të paraqesë plotësisht dhe besnikërisht traditën dhe jo të krijojë ndonjë sistem filozofik origjinal («Nuk kam lindur i ditur. E dua antikitetin dhe përpiqem ta studiojë»). Ai gjithashtu nuk dëshiron të merret vetëm me çështje boshe dhe abstrakte teorike, por dëshiron ta zbatojë praktikisht doktrinën e tij, kurse ai shembull merr shtatë sundues të mençur. Ndaj ai është edhe reformator social edhe etik dhe kërkon shembuj në të kaluarën sipas të cilëve duhet të jetojnë gjeneratat e tashme dhe të ardhshme.
Lidhur me sundimin dhe shtetin, janë të njohura maksimat e tij (për shembull: «Në qoftë se sunduesi është i drejtë, punët do të kryhen edhe nëse nuk ka urdhëruar. Në qoftë se nuk është i drejtë, mund të urdhërojë, por punët nuk do të kryhen»), të cilat kishin për qëllim racionalizimin e marrëdhënieve shoqërore. Edhe vetë ligjin kozmik tao Konfuci e shpjegon si parim aktiv, i personifikuar sidomos në funksionin e sunduesit, i cili si «bir i qiellit» duhet vazhdimisht të harmonizojë rendin njerëzor mikrokozmik me rendin qiellor, makrokozmik. Në qoftë se këtë nuk e bën, qielli do ta dëmkos sunduesin me shenjat e veta: me thatësira, vërshima dhe me katastrofa të tjera elementare, kurse populli në këtë rast ka të drejtë ta përmbysë.
Me gjithë theksimin e origjinës «qiellore» dhe të fatit të tao-s si dhe të rëndësisë së traditës, të nderimeve pas vdekjes dhe të flijimeve, mësimi i Konfucit pa dyshim ka orientim agnostik kur është fjala për çështjet fetare. («Nëse ende nuk dimë t’i shërbejmë njerëzve, si mund t’u shërbejmë shpirtërave? – «Nëse akoma nuk e njohim as jetën, si mund ta njohim vdekjen?»).
Si një njeri i etikës, Konfuci para së gjithash beson në mirësinë origjinale të njeriut. Nocion fundamental i etikës së tij është Jen-i, ligji i përgjithshëm që duhet t’i sundojë të gjitha marrëdhëniet e familjes, të shoqërisë dhe të shtetit, i shprehur si e ashtuquajtura «rregulla e artë». «Mos i bëj tjetrit atë që nuk dëshiron të tjerët ta bëjnë ty». Mirëpo, prapëseprapë, me gjithë se hasim elemente të këtilla, të ngjashme me ato të krishterimit, te Konfuci do të gjejmë më parë dhe më lehtë edhe një seri tezash të cilat janë të kundërta me çdo mësim etik dhe fetar, të cilat në vete do të kishin disa teza të doktrinës së vonshme të krishterë:
«Dikush pyeti: “Çka do të ndodhte sikur së keqes t’i përgjigjeshim me të mirë’? Mësuesi u përgjigj: Me çka do ta kthenim të mirën atëherë? Së keqes duhet përgjigjur me drejtësi, kurse së mirës me të mirë».
Për zbatimin e tërësishëm praktiko-etik të doktrinës së Konfucit është shumë karakteristik shkaku për të cilin ai e kërkon për shembull parimin e rektifikim të fjalëve. «Çdo gjë duhet emërtuar me emrin e vet të vërtetë» ngase kjo nuk është vetëm mënyrë sesi të arrihet një interpretim i caktuar i drejtë, por shumë më tepër normë e cila duhet të fusë rregull edhe në marrëdhëniet shoqërore. Sepse, sipas Konfucit, në shoqërinë e rregulluar mirë çdo gjë e ka emrin e vet të vërtetë, secili emërtim përmbajtjen konforme në vetë realitetin: «Që sunduesi të jetë sundues -, ministri-ministër, babai – baba, kurse i biri të jetë bir». Kështu kjo shkencë mbi «emrat e saktë» – e cila përmban në vete edhe disa elemente konservative bëhet kërkesë imperative, përkatësisht kërkesë që secili ta kryejë detyrën e vet në mënyrë konsekuente si funksion të dhënë në shoqëri.
Shkenca e Konfucit përjetoi më vonë shumë modifikime duke e larguar kështu konfucianizmin nga mësimi burimor i mësuesit, kështu që me transformimin e tij nga mësimi filozofik në religjion popullor, Konfuci nga mendimtari u bë figurë e shenjtë, madjje edhe hyjnore, të cilit i bënin fli dhe i përkushtonin lutje. Mirëpo, fushata kundër filozofisë së Konfucit të cilës një kohë në Kinë dhe sidomos në kohën e të ashtuquajturit revolucion kulturor i atribuoheshin të gjitha të këqijat dhe vetë obskurantizmi reaksionar më i errët – nuk është analizë serioze e kësaj doktrine të veçantë, por anatemë ideologjike, me të cilën zatën etiketohej çdo mendim që nuk ishte në përputhje me nevojat politike sunduese.
Veprat kryesore: Konfuci shkencën e tij nuk e shënonte vetë. Gjatë disa gjeneratave pas tij është rregulluar dhe shënuar doktrina e tij në tre libra, nga të cilët më të rëndësishëm dhe më të drejtpërdrejtë janë Bisedat (Lung-yii), pastaj Doktrina e madhe (Ta-hsio) dhe Rrethi i patundshëm (Çung-yung).
JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E KONFUCIT
* Konfici theksonte: “Si fëmijë kam qenë i varfër, andaj di shumë shkathtësi të cilat vlejnë pak. A duhet të di shumë i mençuri? Jo! Shumësi nuk është i rëndësishëm!”
* Konfuci kur ishte 50 vjeç, u ftua në oborrin mbretëror, u bë ministër i drejtësisë, realizoi shumë reforma shoqërore, por për shkak të mospajtimit me princin mendjelehtë së shpejti largohet nga oborri mbretëror dhe udhëton nëpër vise të ndryshme të Kinës. Kah fundi i jetës i përkushtohet rregullimit dhe paraqitjes së mësimit të vet (kishte gjoja 3000 nxënës).
* Sipas Konfucit, njeriu medoemos duhet të zhvillojë vazhdimisht virtytet e veta natyrore dhe të jetë aktiv, ngase vetë virtytet, nëse nuk bën ndonjë përpjekje, akoma nuk e bëjnë të përsosur. Andaj nxënësi i vërtetë i urtësisë merr rrugën e përfeksionimit, duke dalluar të vërtetën nga gënjeshtra, të drejtën nga e padrejta. Mirëpo njeriu vërtet i urtë është modest kur flet, ai në realitet gjithmonë më shumë bën se sa flet dhe veprat dhe veprimet e tij janë gjithmonë mbi mësimet e tij. Ndaj ai «urren oratorët e mirë që përzihen me njerëzit e ndershëm».
* Konfuci shkoi në Luojang krveqyteti i lashtë i Zhuve, për të studiuar aty arkivat. Sa më shumë që thellohej në burimet e historisë kineze, aq më tepër kuptonte se domethënia e koncepteve kishte ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme së bashku me kohën, madje kishte raste kur ajo ishte falsifikuar. Për shembull, në traditë, marredhënia midis një babai dhe djalit të tij, ose midis princit dhe shtetasit të tij, nuk ishte vetëm sundim dhe nënshtrim, siç udhëzonte doktrina ligjore, por kërkonte gjithashtu edhe një shkëmbim detyrimesh të dyanshme dhe nderimesh tepër të holla. Djali ose shtetasi duhej të bindej, duke patur të drejtë, madje dhe detyre t’i kundërshtonte dëshirat arbitrare të “superiorit” të tij. Konfuçi e quajti metodën e tij të mësimdhënies “korrigjimi i emrave”, për të vënë në lojë dhe për të mbuluar me turp falsifikimin e traditës. Ne flasim më shumë për “kritikë”, një kritikë që e ka zanafillën e saj tek tradita, e njohur si një traditë e mirë dhe e ligjshme. Mësuesi Kong mbante kështu për të mira dhe të ligjshme vlerat e familjes patriarkale, nderimin e të parëve dhe zhvendosjen e vlerave familjare te shteti.
* Tregimi i parë mbi jetën e tij u përpilua rreth vitit 100 para Jezu Krishtit: historiani Sima Qian i kushtoi filozofit një kapitull të tëre në vepren e tij të gjerë mbi Antikitetin kinez. Kjo biografi është një nga burimet më të rëndësishme megjithëse realiteti dhe legjendat përzihen aty në mënyrë shumë të ndërlikuar. Burimi i pranuar përgjithësisht si më i denjë për t’u besuar mbi jetën dhe vepren e Konfuçit, ku vetë ai nuk përpiloi asnjë shkrim, është Lunyu (Biseda), një përmbledhje e fjalëve të tij, e bisedave me nxënësit e vet dhe e anekdotave, që arriti të behej teksti kanonik më i madh i filozofise konfuçiane.
* Është e qartë se Konfuci synoi për karrierë politike dhe se pati ambicie për këtë fushë gjatë tërë jetës së tij, por është e pamundur të përcaktosh me siguri rolin e saktë që duhet të ketë luajtur në politikë. Ai drejtoi shumë herët, në moshën njëzetedvvjeçare, një shkollë që i shërbeu për të ushtruar veprimtaritë e mësuesit të mendimit. Krahas “gjashtë arteve” (shkrim, llogaritje, etiketë, muzikë, gjuajtje me hark dhe ngarje e koçisë), mësimi përqendrohej kryesisht mbi marredhëniet shoqërore dhe mbi njohjen e njeriut.
