Fjodor Dostojevski dhe Friedrich Nietzsche janë dy kolosë të mendimit dhe letërsisë që, ndonëse nuk janë përballur drejtpërdrejt, përfaqësojnë dy qasje të thella dhe shpesh të kundërta ndaj ekzistencës, moralit dhe njeriut. Ndeshja mes këtyre shpirtrave krijues dhe fuqia e ndikimit të fjalëve dhe thellësisë së mendimit, ishte dhe mbeti epike dhe si e tillë, nuk ju qas nevojës sonë si imponim, por si zgjim i potencialeve tona për të kuptuar dhe sfiduar.
Dostojevski është një eksplorues i thellë i shpirtit njerëzor. Në veprat e tij si “Krimi dhe Ndëshkimi” dhe “Vëllezërit Karamazov”, ai përqendrohet te përballja e individit me të keqen, vuajtjen dhe mëkatin. Për Dostojevskin, ekzistenca nuk ka kuptim pa Zotin; ai e sheh Zotin si bazën e moralit dhe të shpëtimit. Konfliktet e tij shpesh rrotullohen rreth dilemave morale të heronjve që luftojnë midis mëkatit dhe shpagimit.
Dostojevski shqyrton idenë e lirisë dhe kufijtë e saj. Për të, liria pa përgjegjësi morale është një iluzion që çon në nihilizëm. Kjo duket qartë te figura e Ivan Karamazovit, i cili sfidon Zotin, por në fund përballet me pasojat e dyshimit të tij.
Nietzsche, nga ana tjetër, shpall vdekjen e Zotit si një mënyrë për të çliruar njeriun nga skllavërimi moral dhe fetar. Në veprat e tij si “Kështu foli Zarathustra” dhe “Përtej të mirës dhe të keqes”, Nietzsche argumenton se morali i krishterë është një shprehje e dobësisë dhe se njeriu duhet të kapërcejë kufizimet e tij për të krijuar “mbinjeriun” (Übermensch), një qenie që vetëkrijon vlerat e veta.
Nietzsche e sheh jetën si një fushë beteje për fuqinë, për afirmimin e vetvetes dhe për kapërcimin e të gjitha autoriteteve të vendosura. Për të, tragjedia dhe vuajtja nuk janë për t’u shmangur, por për t’u përqafuar si pjesë e domosdoshme e rritjes dhe afirmimit të jetës.
Dostojevski dhe Nietzsche shpesh i afrohen të njëjtave tema – vuajtjes, mëkatit, lirisë dhe moralit – por me qasje diametralisht të kundërta. Dostojevski mbështetet te transcendenca, Zoti dhe ndjeshmëria shpirtërore për të gjetur kuptimin e jetës. Nietzsche, përkundrazi, kërkon që njeriu të marrë përgjegjësinë për jetën e tij pa u mbështetur te ndonjë autoritet hyjnor.
Disa mendimtarë kanë argumentuar se Nietzsche dhe Dostojevski në të vërtetë janë më pranë sesa duken: të dy e kuptojnë rrezikun e nihilizmit dhe luftojnë kundër mediokritetit shpirtëror. Nietzsche e admironte Dostojevskin dhe e quante atë një nga psikologët më të thellë që kishte hasur ndonjëherë. Teksa Nietzsche flet për një jetë që përqafohet përkundër absurditetit të saj, Dostojevski e sheh absurditetin si një udhë drejt gjetjes së Zotit.
Një pikë që i lidh është aftësia e të dyve për të eksploruar thellësitë e natyrës njerëzore. Ata pyesin për kufijtë e lirisë, për rolin e moralit dhe për mundësinë e shpëtimit. Përballja e këtyre dy mendimtarëve nuk është një ndarje e thjeshtë e asaj që është e drejtë dhe asaj që është e gabuar, por një thirrje për të reflektuar mbi jetën, vlerat dhe zgjedhjet tona si individë.
Në fund, përballja mes Dostojevskit dhe Nietzsche-s është një dialog i përhershëm për atë çka është njerëzore, çka është hyjnore dhe çka është e mundur për njeriun që përpiqet të gjejë kuptim.
Dostojevskit dhe Nietzsche përballë
Mbi njerëzimin:
Dostojevski: “Njeriu është një qenie e gjallë që ecën me dy këmbë, por është mosmirënjohës”.
Nietzsche: “Njeriu nuk është gjë tjetër veçse një qenie që duhet tejkaluar”.
Mbi jetën:
Dostojevski: “Çdo njeri në këtë botë duhet ta dojë jetën, jo të përpiqet ta kuptojë atë”.
Nietzsche: “Jeta nuk është gjë tjetër veçse një buzëqeshje në buzët e një të vdekuri”.
Mbi lumturinë:
Dostojevski: “Unë jam duke kërkuar për lumturinë, por: ku është?”
Nietzsche: “Ne e kemi shpikur lumturinë si një shpikje”.
Për përmbajtjen:
Dostojevski: “Në fillim ata qanë, pastaj u përshtatën dhe u mësuan me të. Njeriu mund të përshtatet me çdo gjë… sa e neveritshme.”
Nietzsche: “Në të vërtetë, i urrej ata që shohin gjithçka si të mirë dhe këtë botë si më të mirën e botëve. Këta janë thjesht të kënaqurit që pranojnë gjithçka dhe e shijojnë atë pa shije të vërtetë.”
Për arsyen:
Dostojevski: “Arsyeja më drejton, dhe kjo është pikërisht ajo që më ka shkatërruar”.
Nietzsche: “Besimet më të rrënjosura në mendje janë ato gjëra që duken të pabesueshme.”
Në zemër:
Dostojevski: “Ai ra viktimë e besimit të tij të madh në fisnikërinë e zemrës njerëzore”.
Nietzsche: “Unë dua vetëm atë që një njeri ka shkruar me gjakun e tij… dëshpërimi shkon më thellë se thyerja e zemrës”.
Për atdheun:
Dostojevski: “Kanë ikur ditët kur prindërit tanë shqetësoheshin për ne jashtë vendit. Tani, në largimin tonë, ne kemi frikë për ta në shtëpi.”
Nietzsche: “Çdo atdhe ka hipokrizinë e tij, të cilën e quan virtytet e tij. Sa për cilësitë e tij më të mira, ai është i paditur për to dhe refuzon t’i njohë”.
Mbi fëmijët:
Dostojevski: “Shpirti shërohet duke qenë me fëmijë”.
Nietzsche: “Asnjë komb nuk mund të lulëzojë nëse rrënjët e fëmijëve të tij janë të korruptuara”.
Për dashurinë:
Dostojevski: “Ai e donte shumë, por e urrente atë teprim absurd në shfaqjen e emocioneve. Ai përçmoi ato ndjenja që ngjanin me emocionet e bagëtisë”.
Nietzsche: “Nuk ka dashuri dhe mirësi të mjaftueshme në këtë botë që ne t’ua braktisim qenieve imagjinare”.
Për inteligjencën:
Dostojevski: “Inteligjenca është një problem, dhe të qenit shumë perceptues është një mallkim i vërtetë.”
Nietzsche: “Kur mendojmë shumë dhe me shumë inteligjencë, nuk është vetëm fytyra që ndryshon, por i gjithë trupi merr inteligjencën.”
Mbi Historinë:
Dostojevski: “Unë nuk mund ta vlerësoj historinë e botës; ajo është thjesht studimi i marrëzisë njerëzore”.
Nietzsche: “Disa historianë dhe biografë na shesin gënjeshtra të ligjshme dhe histori të sajuara që ne jemi të lumtur t’i besojmë.”
Për Lirinë e Opinionit:
Dostojevski: “Të supozojmë se jam gabim; megjithatë, unë ende posedoj lirinë e besimit, dhe kjo është një e drejtë e shenjtë universale.”
Nietzsche: “Është e vështirë të kujtosh mendimet e mia pa kujtuar arsyet që më bënë t’i shpreh ato.”
Mbi vullnetin:
Dostojevski: “Ose jam hero, ose asgjë. Nuk kam asnjë rrugë të mesme në sytë e mi, dhe kjo është pikërisht ajo që më shkatërroi”.
Nietzsche: “Ecni në rrugën e jetës vetëm me kamxhikun e vendosmërisë dhe vullnetit tuaj, për të goditur çdo pengesë në rrugën tuaj.”
Mbi dhimbjen:
Dostojevski: “Dhimbja! Është e vetmja arsye e ndjenjës dhe shkaku i vetëm i vetëdijes.”
Nietzsche: “Në çdo fazë të jetës sime, intensiteti i dhimbjes ishte i padurueshëm”.
Përgatiti: Albert Vataj
