Jean-Jacques Rousseau (Zhan Zhak Ruso) konsiderohet ndër protagonistët më të mëdhenj të iluminizmit. Filozofi rebel, duke i’u përmbajtur fillimisht lëvizjes kulturore të filozofëve, u shkëput prej saj duke kënduar jashtë korit dhe duke i kthyer mendimet e tij në të shkuarën. Pas studimeve të gjata, ai krahasoi interesin e intelektualëve të periudhës që kërkonin horizonte të reja kulturore që synonin të propozonin një model të shtetit të ardhshëm me reformën ekstremiste të të ashtuquajturës “Kontratë sociale”, (1762), frymëzuar nga ideali i qytetit antik dhe lidhja e pazgjidhshme mes arsimit dhe jetës publike. Një mendimtar origjinal dhe i persekutuar për idetë e tij revolucionare, Zhan Zhak Ruso është një avokat i bindur i mirësisë origjinale të të gjitha qenieve njerëzore, të krijuara të lira dhe të barabarta nga natyra, por më pas të korruptuar dhe të skllavëruar nga shoqëria.
Kërkimet e tij, megjithëse arrijnë në përfundime shumë të ndryshme nga ato të filozofive të tjerë, zhvillohet me të njëjtën metodë të përdorur nga iluminizmi, pra merr jetë nga një kritikë e ashpër ndaj kulturës së periudhës. Ndryshe nga mendimtarët iluministë, Rusoi beson se e mira më e madhe e zotëruar nga qeniet njerëzore nuk është arsyeja, por veçantia e çdo njeriu, nevojat dhe dëshirat e tij. Kompania nuk merr në konsideratë nevojat dhe pasionet e vërteta njerëzore, por synon t’i shumëfishojë ato duke e korruptuar shpirtin e njeriut dhe duke e distancuar atë nga natyra e tij e vërtetë.
Megjithëse mund të ngjallë disa kritika, mendimi i filozofit është themelor në zhvillimin e pedagogjisë moderne; në fakt, ai tregoi në mënyrë bindëse dhe efektive rëndësinë e një edukimi të kuptuar jo si një fakt i jashtëm që i shton diçka brendësisë së çdo individi, por si diçka që, duke iu drejtuar pikërisht natyrës së qenies, ka të vetmin qëllim të lehtësojë zhvillimin spontan të saj.
Ruso, konsiderohet si pararendësi i socializmit, është i pari shkrimtar që sulmon ashpër institucionin e pronës private dhe sfidon parimin se vullneti i shumicës është gjithmonë i drejtë. Qeveria duhet të jetë në gjendje të ruajë lirinë, barazinë dhe drejtësinë për të gjithë qytetarët, edhe nëse disa vendime mund të mos ndahen nga shumica. Sipas Ruso është e pamundur të ndash sferën politike nga ajo morale dhe një shtet i paaftë për të vepruar në mënyrë morale dështon në funksionin e tij themelor, i cili bazohet në distancimin e qytetarëve nga të gjitha ato shtrembërime që rrjedhin nga shoqëritë e dominuara nga kontradiktat e padrejta shoqërore. Një detyrë tjetër që shteti duhet t’u sigurojë qytetarëve të tij është ajo e lirisë morale dhe të brendshme, duke lehtësuar shkëputjen e tyre nga të gjitha ato varësi që anulojnë individualitetin e tyre.
Më shumë se dy shekuj pas botimit të “Kontratës Sociale”, të Emilios dhe të veprave të tjera të tij, intuitat e këtij filozofi të madh nxisin reflektime ende aktuale mbi kontradiktat e thella të demokracisë borgjeze, duke i kushtuar autorit të tyre një famë të përjetshme.
***
Zhan Zhak Ruso (Jean-Jacques Rousseau) u lind në Gjenevë më 28 qershor 1712, kaloi një fëmijëri të vështirë; nëna, Suzanne, një grua shumë e ndjeshme dhe e kulturuar, vdes pas lindjes dhe babai, orëndreqës, violinist dhe mësues kërcimi, inkurajon të birin të lexojë si pikënisje për një edukim kulturor solid. Zhan Zhaku do të mësojë të lexojë nga babai i tij, por ky i fundit detyrohet të largohet nga Gjeneva për shkak të një sherri dhe të shkojë në Nyon, pa marrë me vete dy fëmijët e tij. Zhan Zhak i vogël iu besohet kunatit të tij, i cili, nga ana tjetër, ia beson pastorit të Bossey, Jean-Jacques Lambercier, ku ai merr një edukim shumë të rreptë që përfshin edhe ndëshkimin trupor. Babai rimartohet dhe marrëdhëniet me djalin e tij do të pakësohen gjithnjë e më shumë me kalimin e viteve.
Në moshën 12 vjeç, Zhan Zhak u kthye në Gjenevë dhe qëndroi me xhaxhain. Ai punon si nxënës te një gdhendës dhe një natë, duke u kthyer vonë nga një shëtitje, i gjen portat e qytetit të mbyllura. Djali është vetëm 14 vjeç dhe përfiton nga kjo mundësi për t’u larguar nga Gjeneva dhe familja e tij.
Gjatë rrugës, ai u bind nga një famullitar që të shkonte në Annecy për t’i besuar vetes mbrojtjen e Françoise-Louise de Warens. Madame de Warens, një fisnike franceze që braktisi besimin protestant për të përqafuar atë katolik, do të ndikojë shumë në mendimin e Rusoit, i cili do të dashurohet thellë pas saj, pavarësisht diferencës në moshë.
Jo pak studiues kanë pohuar se historia e dashurisë mes filozofit të ardhshëm dhe zonjës de Warens frymëzoi shumë romane të famshme, duke përfshirë “Edukimin sentimental” të Gustave Floberit.
I rekomanduar nga gruaja, Zhan Zhak studioi në kolegjin katolik të Hospice of the Holy Spirit në Torino dhe u konvertua në katolicizëm.
Më pas ai u vendos në shtëpinë e Madame de Warens, me pak ndërprerje deri në vitin 1742. Ishte një nga periudhat më të qeta të jetës së tij, përvojat e punës ishin të shumta, në të cilat ai alternoi studimin e muzikës me kompozime relative dhe kopje të teksteve muzikore, për shembull një udhëtim bredhjesh në fshatrat përreth ku ai e lë veten të pushtuar nga sharmi i natyrës dhe kështu pasuron edhe më shumë edukimin e tij kulturor. Pas largimeve të shkurtra nga shtëpia e Les Charmettes, ku jeton e dashura e tij, ai vendos të largohet përgjithmonë sepse është lënë pas dore nga zonja de Warens, e cila prej disa kohësh i kushton vëmendjen e saj një burri tjetër.
Ai pranoi detyrën e sekretarit të ambasadorit francez në Venecia dhe në vitin 1742 u transferua në Paris ku ra në kontakt me filozofët dhe intelektualët më të mëdhenj të iluminizmit.
Ai miqësohet me Denis Diderot dhe shkruan artikuj mbi muzikën dhe ekonominë politike në Enciklopedinë e Iluminizmit, një bashkëpunim që megjithatë mund të konsiderohet margjinal.
Në vitin 1745 ai u lidh me një shërbëtore të re pothuajse tërësisht analfabete, Marie-Thérèse Levasseur, me të cilën u martua më vonë dhe me të cilën, thuhet, ai pati pesë fëmijë, të cilët të gjithë iu besuan institucioneve bamirëse. Marie-Thérèse do të jetë gruaja që do të qëndrojë pranë deri në vdekjen e ti .
Bashkëpunimi i tij i herëpashershëm me iluminizmin nuk zgjati shumë; në fund të fundit, Rusoi nuk duket se e ka përqafuar plotësisht filozofinë e iluminizmit.
Dëgjimi i një konkursi çmimesh që do të jepej në 1750, organizuar nga Akademia e Dijonit, i cili propozon temën e mëposhtme: “Nëse Rilindja e shkencave dhe e arteve ka kontribuar në përmirësimin e moralit”, ai vendos të marrë pjesë në konkurs. Ai do ta fitojë atë çmim ku do të ekspozojë parimet themelore të mendimit të tij, të përfshira në “Ligjërimi mbi shkencat dhe artet” (1750) dhe më pas i zgjeruar në “Diskursi mbi origjinën dhe themelet e pabarazisë midis njerëzve “.
Në ligjerimin e parë manifestohen tashmë temat përkatëse të filozofisë së tij: kritika e ashpër e qytetërimit, e konsideruar shkaku i pakënaqësisë njerëzore dhe pabarazive shoqërore, dhe lartësimi i natyrës, i parë jo vetëm si një univers natyror, por kryesisht si një thelb njerëzor. Natyra është tërësia e disponimeve tona, është ajo që jemi kur shoqëria nuk na ka shkatërruar ende. Temat që ai do t’i zhvillonte më tej në “Diskursi mbi origjinën dhe themelet e pabarazisë midis njerëzve”, botuar në 1754, nga ku mendimet e tij në lidhje me marrëdhëniet midis njeriut dhe natyrës, origjinën e gjuhës, të pronës private, sociale dhe shtetërore.
Shkëputja me iluministët nuk do të vonojë kur filozofi ynë të pohojë me patos energjik të këqijat që i sjell përparimi dhe shkenca moralit dhe politikës. I kritikuar me përbuzje nga Volteri, i cili e përkufizon atë si “Judën e vëllazërisë”, pikërisht për atë filozofi me të cilin kishte mbajtur një letërkëmbim të gjatë, më 17 qershor 1760, Rusoi shkroi: Nuk të dua fare, Zot; ti më ke bërë të këqijat nga të cilat mund të vuaja më shumë, mua, dishepullit tënd dhe partizanit tënd fanatik. Ju e prishët Gjenevën si çmimin e azilit që morët atje; (…) je ti që do të më bësh të vdes në tokë të huaj (…) Të urrej, me pak fjalë, sepse e deshe; por unë të urrej si një burrë edhe më i denjë për të të dashur nëse do ta kishe dashur. Nga të gjitha ndjenjat me të cilat u depërtua në zemrën time, mbetet vetëm admirimi që nuk mund të refuzohet për gjeniun tuaj të bukur dhe dashurinë për shkrimet tuaja .’
Polemika dhe konsensusi shoqërojnë botimin e këtyre dy eseve, por do të jetë një lavdi momentale e destinuar të zbehet shpejt. Marrëdhëniet e tij me filozofët u ndërprenë, Zhan Zhak Ruso u tërhoq në Mountmorency, ku në 1762 ai shkroi ato që do të konsideroheshin veprat e tij më domethënëse: “Kontrata shoqërore” dhe “L’Emilio, ose Dell’educazione”. Vepra të konsideruara jashtëzakonisht revolucionare dhe që do të ndalohen nga autoritetet pariziane dhe më pas nga ato zvicerane, në vendin e të cilëve Ruso detyrohet të strehohet.
Këto persekutime janë të motivuara nga fjalët e mëposhtme që përcaktojnë kështu veprat e tij të fundit: “i pamatur, skandaloz dhe i pahijshëm: synon shkatërrimin e fesë së krishterë dhe çdo qeverie”.
I persekutuar edhe në Zvicër, ai u kthye në Francë me një emër të rremë, ku u tërhoq në Ermenonville, i mbrojtur nga Markezi René-Louis de Girardin, admiruesi i tij i sinqertë. I prekur nga probleme të shumta shëndetësore, ai do të vdesë në atë fushatë franceze më 2 korrik 1778 ndoshta për shkak të një hemorragjie cerebrale.
I vuajtur ndoshta nga porfiria akute intermitente, sëmundje që shkakton kriza të rënda psikofizike, nuk janë të paktë intelektualët parisien që e konsiderojnë të çmendur.
Një filozof jashtëzakonisht kontradiktor, ai i konsideron edhe dramat dhe romanet për të korruptuar shpirtin e njeriut, por nuk do të ngurrojë të shkruajë drama dhe romane. Ai e do natyrën dhe e konsideron qytetin burimin kryesor të korrupsionit të njeriut, por ai do të kërkojë famë në qytet. Por jo vetëm kjo. Pikërisht ai, njeriu që braktis fëmijët e tij, do të shkruajë edhe një traktat mbi pedagogjinë me rëndësi të jashtëzakonshme dhe që do t’i sjellë famë në mbarë botën, duke inauguruar një faqe të re të pedagogjisë, “L’Emilio, ose Dell’educazione” (1762). .
Në librin “Rrëfimet” Ruso ia atribuon këtë zgjedhje të tmerrshme shqetësimit për të mos i mbajtur ato, por nuk janë të paktë studiuesit që kanë ngritur hipoteza për arsye shumë të ndryshme që e çuan atë në këtë vendim. Disa argumentojnë se ai nuk kishte kurrë fëmijë të tij dhe se ata pesë djem të vegjël ishin fryt i punëve të gruas së tij, të tjerë se ai kurrë nuk kishte fëmijë dhe se ai e shpiku këtë histori për t’u mburrur para miqve të tij të lirë, të tjerë, si shkrimtari George Sand, argumenton se Zhan Zhak Ruso është steril. Nuk do ta dimë kurrë të vërtetën për këtë pyetje, por na mbetet madhështia e veprës së tij e cila edhe sot ngjall shumë reflektime.
Në veprën “Kontrata shoqërore” Ruso i kundërshton teoritë politike në fuqi në atë periudhë për bindjen e tij absolute se njerëzit janë të lirë nga natyra dhe të pajisur me një forcë të aftë për të mbrojtur respektin për lirinë e tyre.
Të lirë, por shumë egoistë dhe për këtë arsye ata i drejtojnë forcat e tyre për të arritur avantazhin e tyre personal. Dhe ai homo economicus që lindi së bashku me përhapjen e shoqërisë borgjeze është shumë i vështirë për t’u menaxhuar. Për këtë arsye është e nevojshme t’i jepet jetë një shoqërie të garantuar nga një “kontratë sociale”, e cila imponon respektimin e të drejtave themelore të njeriut dhe pengon interesat individuale.
Megjithatë, një pakt i përcaktuar me të gjithë qytetarët, edhe pse themelor, nuk është i mjaftueshëm për të siguruar drejtësinë sociale aq të lakmuar nga Zhan Zhak Ruso.
Egoizmi njerëzor nuk është largpamës dhe nuk ka asnjë hezitim në dëmtimin e të tjerëve.
Egoizmi është shpesh dritëshkurtër dhe shkatërrues. Në ndjekjen e avantazhit të tyre, shumica nuk kanë asnjë shqetësim për dëmtimin e të tjerëve dhe shpesh bëjnë gabime për shkak të dritëshkurtësisë së tyre, sepse nëse është mjaft e lehtë të dihet se çfarë nevojitet menjëherë, nuk është kështu në të ardhmen.
Si të zgjidhet ky problem që nuk është i lehtë për t’u zgjidhur dhe që do të çojë në shtimin e pakënaqësisë njerëzore?
Sipas Zhan Zhak Ruso, politika duhet të jetë në gjendje të ndikojë në mungesën e moralit të njeriut nëpërmjet edukimit.
Plotësisht i vetëdijshëm se nuk mund të korrë frytet e një pune që kërkon shumë kohë, ai pohon se vetëm kur rendi shoqëror të ketë ndryshuar mund të arrihet një sistem politik vërtet demokratik. Deri atëherë, politikanët mund të përpiqen vetëm të kufizojnë dëmin e shoqërisë kapitaliste. Pasi ka arritur në këtë përfundim, filozofi vendos të japë indikacione edukative që do të shënojnë historinë e pedagogjisë në romanin e famshëm dhe revolucionar “Emilio o Dell’educazione”.
Me L’Emilio Rousseau, gjenialiteti i tij arrin kulmin: «Të jetosh është profesioni që unë dua t’i mësoj nxënësit tim. Duke dalë nga duart e mia, ai nuk do të jetë, jam dakord, një magjistrat, një ushtar, një prift; para së gjithash ai do të jetë burrë: çdo gjë që një njeri duhet të jetë, ai do të mund të jetë si kushdo tjetër kur të jetë e nevojshme; dhe fati do të duhet ta bëjë atë të ndryshojë situatën e tij, ai do të jetë gjithmonë në vendin e tij.’ Edukimi i njeriut, pra, për të siguruar që ai është vetvetja, për t’u bërë me të vërtetë njerëzor dhe për të bërë mirë gjithçka që është njerëzore. Edukimi duhet t’i besohet spontanitetit të çdo qenieje njerëzore, domethënë ndjenjës dhe jo arsyes.
Edukimi nuk duhet kuptuar si një kufizim që lidh dhe imponon detyrime, por, përkundrazi, duhet të jetë i lirë nga çdo imponim që vjen nga jashtë për të nxitur kështu zhvillimin spontan të çdo individi. Emilio do të duhet të rritet në kontakt me natyrën dhe do të largohet nga ndikimi i shoqërisë, duke respektuar evolucionet e ndryshme të rrugës së tij evolucionare: “Çdo gjë është e mirë kur ikën nga duart e Autorit të gjërave; çdo gjë degjeneron në duart e njeriut”.
Vetëm duke respektuar fëmijërinë do të sigurojmë të ardhmen e saj, përndryshe do ta bëjmë atë të pakënaqur sot, dhe ndoshta një të mjerë nesër. Vetëm duke kryer një edukim indirekt, duke e vendosur tutorin Giacomo pranë Emilios, të cilit do t’i duhet të kufizohet vetëm në mbajtjen e nxënësit të tij larg çdo gjëje që është e jashtme për natyrën, duke shmangur kështu çdo ndotje me shoqërinë dhe duke u siguruar që fëmija të mos kupton se ai po ndjek vullnetin e zotit të tij, do të jetë e mundur të marrë ato fryte që do të kenë sukses në krijimin e një bote më të mirë.
Në pedagogjinë ideale të Zhan Zhak Ruso nuk parashikohet asnjë ndëshkim: fëmija do të kuptojë nga veprimet e kryera pasojat e dëmshme të disa gjesteve të tij që do ta bëjnë të kuptojë dallimin midis asaj që është e mirë dhe asaj që mund të konsiderohet e dëmshme. Prandaj, metoda edukative e filozofit përdor edhe mjete intuitive në mënyrë që studenti të mësojë, jo përmes koncepteve që synohen të mësohen, por përmes vëzhgimit dhe eksperimentit.
Katër faza edukative të treguara nga Zhan Zhak Ruso: edukimi fizik, nga lindja deri në vitin e pestë, edukimi i shqisave, nga i pesti në të dymbëdhjetë, edukimi i intelektit nga i dymbëdhjetë në të pesëmbëdhjetë dhe edukimi moral nga i pesëmbëdhjetë në të njëzetë. .
Arsimit, ky filozof i madh i ngarkon një funksion themelor që të jetë në gjendje të vendosë themelet e një shoqërie të drejtë që respekton të drejtat e të gjithë njerëzve, duke mbyllur një fazë të historisë së pedagogjisë dhe duke sqaruar kuptimin e vërtetë të kësaj rruge në respekt të plotë, individi dhe thirrjet e tij.
Përgatiti: Albert Vataj
