Na e përshkruan ankthshëm një nga shkrimtarët më në zë të letërsisë gjermane, Jean Paul, në veprën e tij të famshme “Fjalimi i Krishtit të vdekur nga maja e ngrehinës së botës” (Die Rede des toten Christus vom Weltgebäude herab), të cilën e përkthyem lirshëm në gjuhën shqipe, për të jetuar plot shpresë, edhe heshtjen e varrit.
“I kapur nga gjeratorja e ëndrrës, e pashë veten në kapelën e një varreze, ndërmjet varreve të hapura, hijeve ravguese e flokëve të ngatërruar të mjegullës së thimtë.
Në qiellin e shkretë, të errët, kërkova ankthshëm diellin, duke besuar se ishte fshehur pas hënës. Eklips, mendova. Dita i lëshoi vendin natës e binte gjak e shi. E qiellin e çanin vetëtimat, si gjarpërinj të zjarrtë. Varret shkapërtheheshin e dyert prej hekuri të kapelës hapeshin e mbylleshin e përplaseshin me një cingërrimë rrënqethëse prej duarve të padukshme. Mbi mua luhateshin hije, që s’ dihej prej nga vinin, e hije të tjera endeshin nëpër ajër.
Brenda varreve të hapura, si djepa mes avullit të ngrirë, shiheshin vetëm ferishte, në gjumë të thellë. Prej qiellit zbriste një mjegull mbytëse. Flokonte dëborë e zezë, që një hije vigane e kapte, si në kurth, duke e shtrydhur gjithnjë më tërbueshëm. E nësa mendimi bëhej re përmbi kokë, pashë rrënjë të shqyera e lisa të çarë e sosjen e shpirtit tim. E lumenj të përbindshëm, që rrokulliseshin në humnerë. Ndjehej gjëma e motit e bota lëkundej në themel. S’e dija se bota paska qenë vetëm ëndërr, e hënë e hyj, veç avull, e degët e selvive, flokë kimerash.
Kisha luhatej në terrina, e shkundur nga dy tinguj të kundërt, të çjerrë, në kacafytje brenda një rrotulle terri. Skeletet vraponin drejt dritareve të tingujve, që ushtonin përbrenda. Hyra, si i shtyrë prej mjegullës, ndërmjet hijeve të panjohura, e pashë, në maje të tempullit, fushën e sahatit të amshimit. Pa numra e pa akrepë. Vetëm një gisht i zi lëvizte në të e të vdekurit mundoheshin më kot të lexonin kohën.
Të shuemët, bashkë me jetën, humbasin edhe kohën. E tashti ishin flakur në gjiret e zbrazëta të amshimit, në asgjënë, që u zbulohej, paradoksalisht, si jeta e vërtetë, kumtuar nga Krishti.
Qirinjve u dhimbsej e mbramja pikë e dyllit në djegie. Koha kishte ndijën e dridhjes. Tingujt binin prej elteri e plasnin mbi rrasat e varreve.
E ja se po shoh duke zbritur nga qielli, mbi elter, një figurë shtatlartë, të fisme. Rrezatonte dhimbje të pashuar. E të vdekurit britën njëzëri:
– Krisht, ka apo s’ka Zot?.
Ai gjegji:
– Nuk ka!
Hijet e të vdekurve, e jo vetëm kraharori, fërgëlluan e, mbas një përqethjeje të hatashme, u thërmuan.
Krishti vijoi:
– Përshkova botë, u ngjita deri në diej, fluturova në Udhët Qumështore, deri në fund të shkretëtirave të qiejve, po Zotin nuk e pashë gjëkund. Zbrita deri atje, ku qenia projekton hijet e veta e rrëmova në fund të humnerave e bërtita sa u tund hapësira: “Ku je, o Atë?”. Po m’u gjegj vetëm stuhia e amshuar, që shfren verbërisht, pa një dorë, që ta drejtojë. E ylberi vezullues i qenieve lartohej përmbi humnera, pa diellin, që duhet ta krijonte, e pikonte poshtë pikë-pikë.
E kur i çova sytë kah bota e pafundme, duke kërkuar syrin hyjnor, ai më nguli në bebe të syrit një zgavërr të hatashme; e amshimi shtrihej mbi kaosin: gërryente e përtypte vetveten.
– Këlthisni më fort, më fort, më fort, ju tinguj kacafytës, davaritini hijet: sepse Ai nuk është!
Hijet luhatëse humbisin, si avull i bardhë, që çohet prej akullit, kur ndihet fryma e ngrohtë. Bota, e mbyllur në vetvete, u shkapërthye. E mbeti pezull ndërmjet qiellit e humnerës. Si arkivol vigan mbi shpatulla yjesh. E gjithçka u zbraz. Erdhën, mandej, që përtej, në tempull – o pamje e hatashme për zemrën – fëmijët e vdekur, që ishin zgjuar në varrezë. Rrënqethje mishi engjëjsh me sy adhurues të frikshëm jetimash. U hodhën te këmbët e figurës shtatlartë para elterit e i thanë:
– Jezus, nuk paskemi pra, një atë?
E ai, me lotët, që i rridhnin si lumë, gjegji:
– Jemi të gjithë jetimë. Unë e ju. Jemi pa atë!
Atëherë tingujt e mprehtë kacafytës kërcëlluan më fort; muret e tempullit u drodhën e u shkapërderdhën e në tempull ferishtet u fundosën, e toka e dielli i ndoqën pas, e krejt ngrehina e botës u kapërdi në terr, me gjithë pafundësinë e vet; u shemb në humnerë para nesh – e atje lart, në kulmin e natyrës pa cak, ishte Krishti. E shikonte përposht ngrehinës, të shpuar nga mija diej, të ngjashme me një minierë zgropuar në natë të amshuar, në galeritë e së cilës diejt endeshin e çendeshin, si dritëzat e minatorëve, e Udhët e Qumështit dukeshin si vena argjendi.
E kur Krishti pa turmën e dendur të botëve, procesionin e zjarreve qiellore të zbrazëta e grumbujt ngjyrë korali të zemrave, që rrihnin; pa planetet, njeri mbas tjetrit, duke u shembur në detin e të vdekurve e plasjen e shpirtrave të tyre, si dredha vezulluese bollash mbi valë ujërash, atëherë Ai, i madh, si Kryemortar, çoi sytë nga asgjëja, nga pafundësia e zbrazët, e tha:
– Asgjë nuk mund t’i bëjë ballë kohës. Rastësi e amshuar, e akullt, e çmendur. Sa jeta vetë zgjat për njeriun rrugëtimi drejt vdekjes. Kujtoni: e drejta juaj është pyetja. A e dini çka keni përposht? E kur do ta shembni ndërtesën e edhe mua? Rastësi, ti e di se botët kanë farën e vdekjes në parzëm. Por nuk e di se kur do të kalosh madhërisht me uraganet tua përmes breshërisë së yjeve, duke fikur diell mbas dielli, e kur vesa vezulluese e yjeve do të shuhet nën hapat e tu! Sa i vetmuar është njeriu, në varrin e pafundmë të universit. Kam pranë vetëm vetveten. O atë! Atë! Ku është kraharori yt i amshuar, që ta mbështes mbi të kokën e këputur?
– Ah! Nëse çdo vetje është atë e krijues i vetes, pse nuk mund të jetë edhe engjëll shfarosës i vetvetes? Është ende njeri, ky që kam pranë? Qyqarët ju! Jeta juaj imcake është thjesht një frymëmarrje e natyrës, apo vetëm jehona e saj – pasqyrë konkave, që lëshon rrezet e reve të hirit të të vdekurve mbi tokën tuaj; e kështu lindët ju, figura të terrshme luhatëse. Shiko poshtë, në humnerën, ku rrogomisen retë e hirit – e mjegullnajat plot me botë, që ngjiten nga hiri i të vdekurve: – ardhmëria është mjegullnaja, që ngjitet; e sotmja, ajo që rrogomiset. A e dallon ti tokën?
Krishti pa në teposhte e sytë iu mbushën me lot, e vijoi:
– Ah, njëherë e një kohë isha mbi tokë. I lum! E kisha ende Atin tim të amshuar e nga malet lartoja sytë drejt qiellit e mbështesja kraharorin e shporuar mbi figurën e Tij ngushëlluese e thosha, edhe në çastin e hidhur të vdekjes: “Atë, nxirre birin tënd prej përmbrendcave të veta të përgjakura e lartoje pranë zemrës sate!”.
Ah ju, banorë tejet të lum të dheut. Ju besoni ende në të. Ndoshta tani dielli juaj fshihet ngadalë prapa malesh e ju bini në të dy gjunjtë ndërmjet lulesh, qirinjsh, lotësh e i çoni kah qielli duart e lume e, ndërmjet lotëve hareplotë, lartoni edhe zërin drejt qiellit të hapur e thoni:
– Ti më njeh edhe mua, o i Amshuar, m’i njeh plagët, të gjitha, e si të më mbyllen sytë përgjithmonë, do të më marrësh butë-butë ndër krahë e do t’m’i shërosh të gjitha.
Mjerë ju, të mjerët! S’ka plagë që shërohet pas vdekjes, kur njeriu i pushtuar nga ankthi, më në fund shtrihet, i thyer më dysh, e shpreson të bjerë në fashë, në pritje të agimit të ditës më të bukur, përplot me vërtetësi, virtyte, gazmend. E ja se zgjohet në gjirin e kaosit të shtërngatshëm, në mesnatën e amshuar, e s’del më dritë për të, e nuk i shtrihet asnjë dorë shëruese e s’shihet kurrnjë Atë i amshuar.
– Mortar, që merr frymë pranë meje, nëse e ndjen veten ende gjallë, adhuroje! Përndryshe e humbe përgjithnjë!
Kur rashë përdhe e vërejta brenda ngrehinës së ndritshme të botës, pashë edhe dredhat në lëvizje të gjarpërit të amshimit, që e kishte kapërthyer universin – e mandej, mijëra dredha të tjera rrotull natyrës. I shtynin botët njerën kundër tjetrës e gjithçka u ngushtua, u err, u kap në kurth të ankthit – e një rrumb vigan këmbane trokiti orën e fundme të tokës e rrogomisjen e ndërtesës së botës…
… kur më doli gjumi. U zgjova te dita e kthimit, me zjarrin e mallit për jetë në shpirt…
Shpirti im qau prej ngazëllimit, kur u kujtua se mund ta adhuronte përsëri Zotin, e gëzim e lot e besim në shpirtin tim u bënë lutje.
E kur u çova, dielli varej në teposhte e fshihej dalë-nga-dalë mbas kallëzave të praruara, bukëplote, të grurit e lëshonte hijen e paqtë të perëndimit mbi hënën vocrrake, që lartohej në qiell. E ndërmjet qiellit e tokës, një botë gazmore, kalimtare, hapte flatrat puplake e jetonte, si unë, para syve të Atit të amshuar. E gjithë natyra për rreth tingëllonte, me tinguj të paqtë, si jehonë e largët e këmbanave të mbrëmjes…
Shpirti im qau nga gëzimi”, shkruan Jean Paul në fund të këtij vegimi, që disa kritikë e vlerësuan menjëherë si shprehje tipike të nihilizmit të skajshëm e si mohim të plotë të amshimit, që i hapi rrugën shekullit të ‘vdekjes së Zotit’.
