Isadora Duncan ishte vajza e një familjeje irlandeze e skoceze, e cila kishte emigruar në Amerikë në shekullin e XIX. Ajo lindi në 26 maj të vitit 1877, në San Françisko dhe e filloi jetën e vet artistike në moshën dhjetë vjeçare, çka në atë kohë ishte diçka e rrallë. Ajo udhëtoi nëpër Europë para se të revolucionarizonte artin e dansit, si, në Londër, Berlin, Vjenë e Paris. Më vonë, në Moskë, ajo do të njihej dhe me mjeshtrin e shquar rus Sergei Diaghilev si dhe regjisorin e teatrit Constantin Stanislavski.
Në jetën e saj ajo provoi njëherësh aventurën, lavdinë, dashurinë, vuajtjen dhe tragjedinë. Jeta e saj intime e lidhi atë me regjisorin Gordon Graig si dhe me industrialistin e mecenin Paris Singer, me pianistin karizmatik amerikan Walter Rummel, me aktorin hungarez Oscar Beregi dhe poetin rus Sergei Esenin, me të cilin u martua në vitin 1922. Ajo ishte mikesha e skulptorëve Rodin dhe Bourdelle, të cilët e vizatuan plot lizirëm; po kështu ajo ishte mikeshë e piktorit Van Dongen, e fotografit dhe piktorit amerikan Edward Sreichen, si dhe e artistëve të shumtë të epokës së saj.
Që nga viti 1900, në skenat pariziane ajo interpretoi vajzën Danaos, një nga Danaidet e mitologjisë greke. Muzikante e mirëfilltë, ajo kërcente me këmbë të zbathura, e shoqëruar me muzikë të Betovenit, Chopin, Cajkovskit, etj. Ajo i bëri veçanërisht të njohur publikut francez kompozimet e kompozitorit gjerman të periudhës klasike, Gluck. Këta dy artistë, që i ndante mes tyre një shekull, bashkoheshin, duke futur në artet e tyre respektive të natyrshmen dhe të vërtetën dramatike.
Kështu, Isadora Duncan do të revolucionarizonte dansin në dekadat e para të shekullit XX. «Arti im është një përpjekje, ku midis lëvizjeve, unë shpreh të vërtetën e qënies sime ».
1903 : Udhëtimi i parë në Ballkan
Udhëtimin e parë të saj në Ballkan, Isadora Duncan e ndërmorri në vitet para shpërithimit të Luftrave Ballkanike. Ajo udhëtoi përgjatë brigjeve shqiptare, në Adriatik dhe në detin Jon, duke zbritur drejt Prevezës, (në territorin grek), ky qytet «turk» siç e quante ajo, dhe pastaj në Athinë e në Delf, në brigjet e Eubeas, ku ajo e bëri për vete publikun grek. Në Athinë, spektaklet e saj u bënë të famshme. E frymëzuar nga vallet e lashta greke, nga hyjnitë e Olimpit apo bakanalet e Dionisit, ajo i dha një frymë tjetër dansit të kësaj epoke. Endrra e saj ishte të shkonte në Misolongj, vënd i njohur për betejat tragjeike të suljotëve gjatë Revolucionit grek, vend ku ajo pa dhe varrin e lord Bajronit, i cili vdiq në këtë vënd martir. «Vëndi ka ende atmosferën tragjike të tablosë së Delacroix-së Greqia që po jep shpirt mbi gërmadhat e Misolongjit… A ka diçka më shumë prekëse sesa vdekja e Bajronit në këtë vend të pamposhtur?…”
1913 : zbulimi i Shqipërisë
Eshtë rastësia që e solli Isadora Duncan të jetojë disa muaj në Shqipëri, në Santi Quaranta, Saranda e sotme. Në pranverën e vitit 1913, atëherë kur ajo përgatitej të intepretonte Ifigjeninë e Gluck-ut në teatrin e Châtelait në Paris, ajo u godit nga një tragjedi akoma më e tmerrëshme se ajo që do të intepretonte në skenën e atij teatri. Dy fëmijët e saj, viktimë e një aksidenti automobilistik, u mbytën në Senë. Jeta e saj artistike u ndërpre menjëherë. Bashkë me gruan e tij, Penelopën, vëllai i saj, Raymond Duncan, një intelektual dhe njohës i shquar i Epirit dhe i Greqisë antike, por dhe i Shqipërisë, i kërkoi që ajo të shkonte me ta në brigjet e Korfuzit, në Santa Quaranta, për të lehtësuar dhimbjen e madhe të saj.
Ja çfarë ka shkruar Isadora Duncan rreth kësaj periudhe:
«Nuk jam më e nevojshme për asgjë… po pres veç vdekjen. – Ti s’ke të drejtë të flasësh kështu, – i thoshte Raymond. – Pa mendon njëherë ata të mjerë në Santa Quaranta, ku nënat mbajnë në duart e tyre veç fëmijë të uritur. Turqit u kanë vrarë burrat dhe vëllezërit, u kanë djegur shtëpitë, u kanë vjedhur bagëtinë. Dhe ti s’mund të qëndrosh indiferente ndaj një tragjedie të tillë dhe të qash vetëm dhimbjen tënde. Atje duhen shpëtuar jetë njerëzish. Ata kanë nevojë për ty.”
Në një letër dërguar nga Korfuzi një mikes së saj, Elena, ajo i shkruante:
„Bashkë me vëllain tim Raymond, ne shkuam nëpër malet e Epirit, duke ecur 50 milje në ditë dhe duke fjetur në qiell të hapët, duke menduar e qarë për ata njerëz, në vënd që të isha në një dhomë e të mendoaj për ju. Ne vizituam qindra fshatra të djegura nga turqit; pamë ata njerëz të mjerë me shtëpitë dhe të korrat e shkatërruara. Nëse dikush nuk i ndihmon, ata do të vdesin nga skamja. Po përpiqem të ngremë disa streha për fëmijët. Ne do të kthehemi javës tjetër. Ah ata fëmijë, me ata sy aq të trishtë e të dëshpëruar, dhe ato gra që s’kishin ç’tu jepnin… »
Më pas, një miku të saj artist, Isadora i shkruante:
“Vëllai im Raymond dhe Penelopa pa patur asgjë me vete u nisën më këmbë për në Epir. Shkojnë drejt Janinës. Ç’kurajo! Mendojnë të kthehen pas një jave dhe do të më tregojnë për gjëndjen e saktë në të cilën ndodhen njerëzit dhe ai vend. Pastaj përmes një thirrje, ne do të përpiqemi të mbledhim fonde në mënyrë që t’i ndihmojmë ata të mjerë. Ç’mendon ti? Thuhet se janë njëmijë familje që po vdesin urie. Dua të shkoj dhe unë që në një lloj mënyre t’i ndihmojmë ata fëmijë. Nese Paris Singer mund të vijë, do të ishte më thjesht, por edhe vetëm, do mund të bëja diçka. Këtu më thonë se janë peizazhe të njohura e të mrekullueshme. Do ëndërroja të ngrija atje një shkollë dansi, një vend ku të mblidheshin artistët… Po pres kthimin e Raymondit dhe do t’u shkruaj. Në vend që tu shkruaj këto fjalë boshe me frëngjishten time të keqe, do të doja tu dërgoja pamjen që kam përballë dritares, me hapësirën që hapet ballë detit. Përballë mund të shohësh gjer tutje tek malet, të cilët duken sikur përkunden në të kaltërtën midis tokës e qiellit, si në një imazh të “Tokës së Premtuar”. Ndonjëherë, duke admiruar këto imazhe, mendoj se ndoshta kam vdekur bashkë me fëmijët dhe se bashkë me ta kam hyrë në Parajsë. i ndjej shumë pranë meje. Dhe pastaj më kap dhimbja e tmerrshme fizike. Sytë e mi nuk do t’i shohin më ata. Duart e mia nuk do t’i prekin kurrë duart e tyre. Ende më shfaqen ato duart e tyre të dashura e të mjera që më përshëndesin nga makina që i mori me vete. E unë dua të klith nga dhimbja. Por në fakt, është jeta vetë që vuan…”
Jeta e përditëshme, midis Santa Quaranta-s dhe Korfuzit
Vëllai i saj, Raymond, shkonte shpesh në pazarin e Korfuzit. Një ditë, ai pati idenë të blejë thasë me lesh dhe ta sjellë në Santa Quaranta për ta punuar dhe për të ngritur një avlemënd për të punuar qilima. Në qytezën e mjerë ai vendosi një afishe: «Kush do të tjerë lesh, do të marr një drahmi në ditë». Një rresht i madh grash u krijua menjëherë. Më vonë, Rajmondi shkoi përsëri në Korfuz. Ai u kërkoi karpentierëve t’i bënin një tezgjah të madh. Për modele, Raymond-i kopjoi vizatime nga vazot e lashta të antikitetit. Buzë detit gratë punonin nën ritmin e këngëve. Këto mbulesa e qylyma të mrekullueshme, ai i dërgoi në Angli, në Londër, dhe me paratë e fituara ndërtoi një furrë buke që njerëzit të kishin bukë e të mos prisnin tu vinte nga Korfuzi.
Isadora Duncan kujtonte në kujtimet e saj:
«Shqipëria ishte një vënd i çuditshëm e tragjik. Atje është altari i parë i ngritur për Jupiterin, hyjninë e rrufeve, pasi dhe në dimër dhe në verë ka stuhi e rrebeshe… Me paratë që fitonin, ato gra të mjera blinin misrin që qeveria greke e shiste në port. Në Sarandë unë isha dëshmitare e shumë skenave tragjike. Një ditë, një nënë, ishte ulur rrëzë një peme me foshnjën e saj në krahë dhe tri-katër fëmijë të tjerë të vegjël i ngjiteshin rrotull, të urritur dhe pa mbrojtje. Shtëpia e tyre ishte djegur. I ati dhe i vëllai i saj ishin vrarë nga turqit, bagëtinë ua kishin vjedhur, prodhimet bujqësore ua kishin shkatërruar. Ajo nënë e mjerë ishte e vetme me fëmijët që i kishin mbetur. Pikërisht për këta fatkeqë Rajmondi shpërndante thasë me patate. Në kampin buzë detit ne ktheheshim të dërmuar nga lodhja. Por një lumturi e habitshme më depërtonte gjithë qënien. Fëmijët e mij kishin ikur njëherë e përgjithmonë, por tashmë kishte të tjerë fëmijë që vuanin dhe kishin uri. A nuk duhej të jetoja për ta?”
Në një intervistë dhënë një gazetari amerikan që takoi Isadora-n në Sarandë në vitin 1913, ndër të tjera, ajo kishte thënë:
“… Raymond-i bisedoi me ne rreth idesë së tij për ngritjen e një shkolle, e cila do të ishte rrjedhoje e kësaj pune. Atëherë u thirrën zdrukthtarë që përgatitën banga dhe dërrasa klase si dhe artizanë që ngritën tenda për ato gra, duke u mësuar që dhe ato të mund t’i ngrinin. Shpejt, një qytezë çadrash u shfaq papritmas mbi kodrinë. Përpjekjet tona dhanë si pasojë një shëmbull të mirë vlerash në këtë zonë të mrekullueshme, por dhe primitive, ku nuk ekzistonin shkolla dhe ku turqit, në ikje e sipër, i kishin djegur fshatrat dhe fushat e mbjella. Me vëllain tim, ne vizituam të paktën mbi 40 fshtra, ku gratë e fëmijët janë tashmë pa bukë dhe ushqimin e nevojshëm për të jetuar… Por ndërkohë, ne konstatuam gëzimin e përgjithshëm të njerëzve se pushtimi turk kishte marrë fund.”
Në kthimin e saj në Paris, vite me rradhë ajo do të ruante me dashuri imazhin e atyre grave të Sarandës, që aty buzë detit Jon, duke kënduar, tirrnin cohat e bardha. Frynte gjithnjë një fllad i lehtë. Një anije shquhej tutje në transparencën e qiellit të mëngjezit.
Ajo shkruante: „Kur shëndeti im u përmirësua dhe forcat më erdhën përsëri, jeta mes refugjatëve m’u bë e pamundur. Ka një diferencë të madhe midis jetës së një artisti dhe jetës së një shenjti. Jeta e artistit po zgjohej tek unë. Ndjeja se ishte e pamundur që me mjetet e mia të përballoja atë dallgë mjerimi që kishte pushtuar refugjatët shqiptarë… Një ditë ndjeva se duhej ta lija këtë vënd dhe t’i braktisja ato male, ato shkëmbenj të mëdhenj dhe stuhira. Penelopës i thashë: „Nuk mund ta shoh më këtë mjerim…“
Tekste të shkëputura nga romani i Luna Ramës, “Santa Quaranta” (Huajtur nga interneti)
