Më 8 qershor 1876, romancierja, dramaturgia, kritikia letrare dhe aktivistja e zjarrtë e çështjeve sociale dhe politike, e madhja, Amantine-Lucile-Aurore Dupin, e njohur si George Sand, mori frymën e saj të fundit pesë javë para ditëlindjes së saj të shtatëdhjetë e dytë. Gjatë karrierës së gjatë dhe të begatuar krijuese, ajo kishte prekur miliona lexues dhe kishte ndikuar breza të tërë shkrimtarësh. Midis tyre ishte edhe autori i dashur rus Fjodor Dostojevski, një djalë i ri në kohën e debutimit letrar të Sandit, i cili kishte formësuar thellësisht ndjeshmërinë e tij si shkrimtar.
Kur lexoi për vdekjen e Sand në gazetë, Dostojevski u nxit për të shkruar një nga lavdërimet më të ngrohta në historinë e letërsisë, në të njëjtin nivel me kujtimin e Borges nga Susan Sontag dhe Robert Frost nga JFK . Më në fund u përfshi në “Ditarin i një shkrimtari”, i njëjti koleksion i mrekullueshëm që na dha Dostojevskit se pse nuk ka njerëz të këqij dhe arritjen e tij në kuptimin e jetës në ëndërr.
Me qëllimin “thjesht për t’i thënë disa fjalë lamtumire të ndjerës në varrin e saj të freskët”, Dostojevski ankohet që numri më i fundit i periodikut të tij kishte dalë në shtyp pak para njoftimit të vdekjes së Sand:
Nuk pata kohë të them as edhe një fjalë për këtë vdekje. E megjithatë, vetëm pasi kisha lexuar për të, kuptova se çfarë do të thotë ai emër në jetën time; sa kënaqësi, sa nderime më ka ngjallur në atë kohë kjo poeteshë dhe sa gëzime, sa lumturi më ka dhënë! Unë po i hedh poshtë të gjitha këto fjalë pa hezitim, sepse ky ishte fjalë për fjalë rasti, shkruan ai në “Ditarin i një shkrimtari”.
Duke pasur parasysh idealizmin e Sand-it si një “shërbim që i bëhet njerëzimit në tërësi”, Dostojevski konsideron se sa shumë të tjerë u prekën nga puna dhe shpirti i saj po aq sa ai:
Imagjinoj se, ashtu si unë, atëherë një djalë i ri, të gjithëve në ato ditë u bëri përshtypje pastërtia sublime e personazheve dhe idealeve të Sand, dhe sharmi modest i tonit të rreptë e të rezervuar të rrëfimit – dhe një grua e tillë që vesh pantallona dhe përfshihet zjarmshëm në dëfrime!
Duke vënë në dukje se Sand u bë më e popullarizuar me publikun rus sesa edhe Dikensi, Dostojevski – i cili kishte shërbyer tetë vjet në një kamp burgu siberian për leximin e librave të ndaluar – e konsideron joshjen e saj të veçantë për frymën kombëtare në një kohë despotizmi të ashpër ideologjik në Rusi, kësisoj ai shkruan:
Lexuesi arriti të nxirrte edhe nga romanet gjithçka nga e cila ruhej… George Sand ishte një nga përfaqësuesit më të shkëlqyera, më të ashpër dhe më të drejtë të asaj kategorie të njerëzve të rinj perëndimor bashkëkohorë, të cilët, kur u shfaqën, filluan me një mohim të drejtpërdrejtë në ato ofrime “pozitive” që përfunduan aktivitetet e revolucionit gjakatar francez – më saktë, evropian – të fundit të shekullit të kaluar.
Puna e Sand-it, argumenton ai, dëshmoi idenë se “rinovimi i njerëzimit duhet të jetë radikal dhe social” dhe ishte një element qendror jo vetëm i emancipimit të grave, por i lëvizjes më të gjerë socialiste drejt lirisë. Dostojevski shkruan: Predikimet e saj nuk kufizoheshin në asnjë mënyrë vetëm për gruan… George Sand i përkiste të gjithë lëvizjes dhe jo thjesht predikimeve të të drejtave të grave. Vërtetë, duke qenë një grua vetë, ajo natyrisht preferoi të portretizonte heroina në vend të heronjve, dhe, natyrisht, gratë e gjithë botës tani duhet të vendosin shenja zie në kujtesën e saj, sepse një nga përfaqësueset e tyre më të larta dhe më të bukura ka ndërruar jetë, dhe Përveç kësaj, një grua pothuajse e paprecedentë për shkak të fuqisë së mendjes dhe talentit të saj – një emër që është bërë historik dhe që është i destinuar të mos harrohet…
Në një ndjenjë trefish prekëse kundër faktit bashkëkohor që librat me protagoniste femra rrallë marrin vlerësim letrar, Dostojevski e konsideron idealizmin e dhembshur që i bëri heroinat e Sand-it kaq gjerësisht tingëlluese dhe magjepsëse.
Heroinat e saj, shkruan Dostojevski, përfaqësonin një lloj pastërtie morale kaq të lartë, saqë nuk mund të konceptohej pa një kërkim të jashtëzakonshëm etik në shpirtin e vetë poetes; pa rrëfimin e detyrës më të plotë; pa kuptimin dhe pranimin e bukurisë dhe mëshirës, durimit dhe drejtësisë më sublime. Vërtet, krah për krah me mëshirën, durimin dhe njohjen e detyrimeve të detyrës, ishte krenaria e jashtëzakonshme e kërkimit dhe e protestës; megjithatë ishte pikërisht ajo krenari që ishte kaq e çmuar sepse buronte nga e vërteta më sublime, pa të cilën njerëzimi nuk do të mund ta ruante kurrë vendin e tij në një lartësi kaq të lartë morale. Kjo krenari nuk është inat quad même, bazuar në idenë se unë jam më i mirë se ti dhe ti je më i keq se unë; jo, kjo është thjesht një ndjenjë e pamundësisë më të dëlirë të kompromisit me të pavërtetën dhe vesin, megjithëse – e përsëris – kjo ndjenjë nuk përjashton as faljen e plotë dhe as mëshirën.
[…]
Në një vajzë fshatare bashkëkohore, ajo ringjall befas para lexuesit imazhin e Joan of Arc historike dhe justifikon mundësinë aktuale të asaj ngjarje madhështore dhe të mrekullueshme. Kjo është detyrë tipike Georgesandesque, pasi askush përveç saj midis poetëve bashkëkohorë nuk mbart në shpirt një ideal kaq të pastër… Një personazh i drejtpërdrejtë, i ndershëm, por i papërvojë, i një krijese të re femërore është paraqitur në foto, e cila zotëron atë dëlirësinë krenare, e cila as nuk ka frikë, as nuk mund të kontaminohet nga kontakti me vesin – edhe nëse ajo krijesë do të gjendej aksidentalisht në gropën e vesit. Mungesa e sakrificës madhështore (gjoja e pritur në mënyrë specifike prej saj) e trondit zemrën e vajzës rinore dhe pa hezitim, pa kursyer veten, pa interes, vetëmohues dhe pa frikë, ajo befas ndërmerr hapin më të rrezikshëm dhe fatal. Ajo që ajo sheh dhe ndeshet, aspak nuk e ngatërron apo e frikëson atë; përkundrazi, ajo rrit menjëherë guximin në zemrën rinore, e cila në këtë moment, për herë të parë, e kupton masën e plotë të forcës së saj – forcën e pafajësisë, ndershmërisë dhe pastërtisë; dyfishon energjinë, zbulon shtigje të reja dhe horizonte të reja për një mendje që deri në atë kohë nuk e kishte njohur veten, një mendje energjike dhe e freskët ende e pandotur me kompromisin e jetës.
Me siguri, thekson Dostojevski, arketipi i Sand-it për gruan-protagoniste të guximshme dhe të pavarur nuk u ndesh pa rezistencë nga ata që këshilluan kundër “helmit të ardhshëm të protestës së gruas, emancipimit të gruas”. Por vetë përkushtimi i saj për të shqetësuar normat kufizuese të epokës dhe për të parashikuar një version më të gjerë të njerëzimit është gjithashtu ajo që e bëri Sand të pavdekshëm:
George Sand… ishte një nga parashikuesit më të qartë (nëse lejohet ky term i lulëzuar) i një të ardhmeje të lumtur që e priste njerëzimin, në realizimin e idealeve të të cilit ajo kishte besuar me besim dhe madhështi gjatë gjithë jetës së saj – kjo sepse ajo vetë ishte në gjendje ta konceptonte këtë, ideale në shpirtin e saj. Ruajtja e këtij besimi deri në fund është zakonisht fati i shpirtrave të lartë, i të gjithë miqve të vërtetë të njerëzimit… Socializmin e saj, bindjet, shpresat dhe idealet e saj, ajo e bazoi në ndjenjën morale të njeriut, në etjen shpirtërore të njerëzimit dhe dëshira e tij për përsosmëri dhe pastërti, dhe jo për vogëlsira meskine, Gjatë gjithë jetës së saj ajo besoi absolutisht në personalitetin njerëzor … duke e ngritur dhe zgjeruar këtë koncept në secilën prej veprave të saj.
[…]
Për sa i përket krenarisë së kërkimeve dhe protestës së saj – po e përsëris – kjo krenari nuk e përjashtoi kurrë mëshirën, faljen e ofendimit apo edhe durimin e pakufishëm të bazuar në dhembshurinë për vetë shkelësin. Përkundrazi, në veprat e saj George Sand ka qenë i mahnitur nga bukuria e këtyre të vërtetave dhe në më shumë se një rast ka portretizuar personazhe të faljes dhe dashurisë më të sinqertë.
Përgatiti: Albert Vataj
