Në Paris, gjithçka e mësova nga e para dhe, mbi të gjitha, vetë zanatin. Gjithandej në muzeume dhe salla ekspozitash bëja zbulime për veten. Ndoshta ngaqë brenda meje e mori fjalën gjaku lindor, a ndoshta sepse (e përse jo) tek unë u ndie kafshimi i kahershëm i qenit.Që të nesërmen e mbërritjes, u nisa për në Sallonin e Piktorëve të Pavarur. Miku, që më shoqëronte, më paralajmëroi që ekspozita është e pamundur të shihet brenda ditës. Ai kishte qenë disa herë atje, çdo radhë kishte parë sa qe lodhur dhe kishte ikur. Më erdhi keq për të dhe e nisa vizitën sipas metodës sime:Sallat e para i kalova me vrap, si të më ndiqte dikush nga prapa, dhe u ndodha menjëherë në ato qendrore.Kurseva forcat.Kësisoj u ndodha në zemër të pikturës franceze të vitit 1910.Dhe u magjepsa. Asnjë akademi nuk do të më jepte dot ato çka mësova duke bredhur nëpër Paris, duke parë ekspozita dhe muzeume, duke soditur vitrinat, madje edhe duke u shtyrë në pazar, kur blija vetëm një copë kastravec të gjatë.
Te sendet dhe te njerëzit, nga punëtori me bluzë të kaltër deri te partizanët fanatikë të kubizmit, ndihej ndjenja e përsosur e masës, qartësisë, formës, pikturimit; madje, në punimet e piktorëve mesatarë, kjo binte në sy më dukshëm.Ndoshta, askush më mprehtë se unë nuk e ndjeu sa e madhe, për të mos thënë e papërshkueshme, ishte largësia që ndante deri në vitin 1914 pikturën franceze nga arti i vendeve të tjera. Sipas mendimit tim, jashtë shtetit as e vritnin mendjen fare për këtë.Kurse unë i kthehesha këtij mendimi sërish e sërish.S’është puna te talenti i veçantë i disa individëve apo popujve.Këtu veprojnë forca të tjera, organike ose psikofizike, të cilat përcaktojnë prirjet herë ndaj muzikës, herë ndaj letërsisë ose pikturës.Fillimisht unë mora një studio në rrugën pa krye “Dy Men”, por shumë shpejt kalova te një tjetër, që i përgjigjej më mirë kuletës sime të varfër. Ajo ishte njëra nga kutizat e “zgjoit”.Kështu quhej një qindëshe ateliesh të vogla, të shpërndara rreth lulishtes, pranë thertoreve “Vozhirar”. Këtu jetonte bohema laramane e artistëve.Në atelietë e rusëve qante modelja hatërmbetur; në ato italiane këndonin të shoqëruar me kitarë; në çifutet diskutonin me zjarr; kurse unë rrija i vetëm para llambës me vajguri. Përreth piktura, pëlhura… në fakt, jo pëlhura, por mbulesat e mia të tavolinave, çarçafë dhe këmisha nate, të prera në copa dhe të tendosura në korniza.Natë, ora dy ose tre. Qielli mbushet me kaltërsi. Së shpejti do të zbardhë. Nga thertoret dëgjohen të pëlliturat e viçave…
Të gjorët!Kështu rrija deri në mëngjes. Studioja nuk pastrohej prej javësh. Dyshemeja mbushej me qese, letra, lëvozhga veze, kuti kartoni…Nuk fiket flaka në llambë… edhe në shpirtin tim po ashtu.Kur fitili mbaronte, unë ngjitesha nën çati. Ishte tamam koha për të blerë veresie ndonjë kulaç të ngrohtë, kurse unë bija për të fjetur. Pak më vonë vinte shërbyesja, nuk e di përse, a për të pastruar në studio (duhet patjetër? Vetëm mos prekni gjë në tavolinë!), a thjesht për të më parë.Në tavolinën prej dërrase ishin hedhur riprodhime të E1 Grekos dhe Sezanit, mbeturina peshku të kripur (unë çdo peshk e ndaja përgjysmë, kokën për sot, bishtin për nesër) dhe thërrime buke.Po qeshë me fat, do të vijë Sandrari dhe do më japë drekë.
Tek unë nuk hyje dot menjëherë. Duhej të prisje sa të rregullohesha dhe të vishesha (sepse punoja lakuriq). Në tërësi, nuk i duroj dot rrobat dhe gjatë gjithë jetës jam veshur si të qëllonte.Pikturat e mia nuk i blinte kush. Edhe unë nuk shpresoja që mund të shiteshin.Një herë, mësjë Malpeli, më ofroi njëzet e pesë franga për një pikturë të ekspozuar në Sallon, nëse nuk do e blinin më shtrenjtë.- Shkëlqyeshëm, përse të pres! – u përgjigja.Nuk arrij ta kuptoj përse tani, pas njëzet vjetëve, papritur për to ka kaq shumë kërkesa.Thonë sikur një francez i kulluar, Gustav Kokijo, madje mbledh të gjitha pikturat e mia.Do të ishte mirë ta takoja, për t’i thënë faleminderit.Kurse unë para luftës i dhuroja pikturat sa majtas-djathtas, rreth katërqind copë janë shpërndarë nëpër Gjermani, Holandë, në Paris.
E mirë. Të paktën, meqë i kanë marrë falas, s’besoj të përtojnë t’i varin në mur.***Komisari i Popullit, Llunaçarski, më pret buzëqeshur në Kremlin. Dikur, para luftës, ne takoheshim në Paris. Atëkohë ai shkruante në gazeta. Kishte qenë te “Zgjoi”, edhe në studion time kishte ardhur.Syze, mjekër e vockël, nënqeshje firauni.Atëherë erdhi të shihte pikturat e mia për të shkruar një artikull. Kisha dëgjuar që ishte marksist. Por njohuritë e mia në marksizëm nuk shkonin më larg se fakti që Marksi ishte çifut dhe mbante mjekër të gjatë, të thinjur. Menjëherë e kuptova që arti im nuk bënte për të, nga çdo anë ta shihje.- Vetëm mos më pyesni, – e paralajmërova atëherë Llunaçarskin, – përse pikturat e mia janë vetëm në ngjyrë jeshile ose të kaltër, përse lopës i duket viçi që mban në bark etj.
Nëse ai, Marksi juaj, është kaq i zgjuar, le të ngrihet nga varri dhe t’jua shpjegojë të gjitha.Pikturat ia tregova shpejt e shpejt. Ai buzëqeshte dhe diçka shkruante në bllok.Mendova se ai takim do ta vinte atë plotësisht kundër meje.Kurse tani ai më ngarkon një detyrë të lartë.Në Vitebsk u ktheva në prag të përvjetorit të parë të Revolucionit të Tetorit. Si në të gjitha qytetet e tjera, edhe te ne përgatiteshin ta festonin; në rrugë duheshin varur parulla dhe flamuj.Bojaxhinj dhe mjeshtër për tabela dyqanesh në Vitebsk, kishte sa të doje. I mblodha të gjithë, të mëdhenj e të vegjël dhe u thashë:- Ju dhe fëmijët tuaj do të bëheni përkohësisht nxënës të shkollës sime. Mbyllini dyqanet tuaja. Të gjitha porositë do të vijnë nëpërmjet shkollës, kurse ju ndajini vetë mes jush.Ja një duzinë modele parullash. Ato duhen shkruar në copa të mëdha dhe të varen në muret e shtëpive, në qytet dhe në rrethina. Gjithçka duhet të jetë gati për ditën kur do të zhvillohet demonstrata me flamuj dhe pishtarë.Të gjithë mjeshtërit dhe nxënësit e tyre nisën të ripikturojnë dhe të ngjyrosin dhitë dhe lopët e mia.Ditën e 25 tetorit, era e revolucionit i valëviste ato në të gjithë cepat.Punëtorët parakalonin duke kënduar “Internacionalen”.Tek shihja fytyrat e tyre të gëzuara, isha i sigurt që ata më kuptonin.Kurse shefat, komisarët më duket se nuk ishin fort të kënaqur. Po na thoni, ju kam rixha, përse lopa është jeshile, kurse kali fluturon nëpër qiell? Ç’kanë ata të përbashkët me Marksin dhe Leninin? Punë tjetër bustet prej gipsi, që i porositnin kush e kush më parë te skulptorët gjysmakë.Kam frikë se ato të gjitha i kanë fshirë shirat e Vitebskut.I gjori, Vitebsku im!Kur në parkun e qytetit vendosnin ndonjë statujë të tillë, punë e duarve të nxënësve të shkollës sime, unë fshihesha pas shkurreve dhe qeshja me vete.Ku është tani ky Marksi?Ku është stoli ku isha puthur dikur?Ku të ulem dhe ta fsheh turpin tim?Mirëpo një Marks ishte pak. Të dytin e vendosën në rrugën tjetër. Aspak më të mirë se të parin.I madh, i rëndë, ai dukej edhe më i shëmtuar dhe trembte karrocierët te ndalesa aty pranë.Më vinte turp, por ç’faj kisha unë?***Jam ulur në dhomën e pritjes të Komisariatit të Popullit për arsimin. Pres me durim sa shefi i seksionit të denjojë të më presë.Kërkoja të më paguanin për punën e bërë në teatër.Nëse jo sipas “kategorisë së parë”, çka e siguronin pa shumë mund miqtë e mi më praktikë, të paktën sipas minimumit. Mirëpo shefi më buzëqeshi me ëmbëlsi dhe mjaulliti:- Po, po… natyrisht… por puna është se… preventive… vula… Llunaçarski… ejani nesër.Kjo punë vazhdon dy muaj. Më në fund mora… pneumoni të mushkërive. Edhe Granovski vetëm buzëqeshte. Ç’më mbetej të bëja tjetër?O Zot, ti më dhe talentin, të paktën kështu thonë. Por përse nuk më dhe pamje sugjestionuese, që të ma kishin frikën të tjerët dhe të më respektonin? Po të kisha pamje më të rëndë, trup të madh, këmbë të forta dhe mjekër katrore, askush nuk do të guxonte të më dilte kundër, sepse kjo botë kështu është ndërtuar.Kurse unë kam fytyrë s’ka ku të vejë më të butë. Edhe zërin s’e kam të fortë.I mërzitur, brodha rrugëve të Moskës.Tek kaloja pranë murit të Kremlinit, padashur ktheva sytë nga portat e larta të kullës.Nga makina po dilte Trocki, shtatlartë, me hundë të hirtë kaltëroshe. Me hap të rëndë e të sigurt, ai bëri për në apartamentin e vet në Kremlin.Papritur më lindi ideja: po sikur të shkoj te Demjan-Bjedni, ai banon në Kremlin; gjatë luftës kishim shërbyer bashkë në një zyrë ushtarake. T’i lutem që bashkë me Llunaçarskin të më ndihmonin të kthehesha në Paris.Boll, nuk dua të jem më as mësues, as drejtor.Dua të pikturoj.Të gjitha punët e mia të paraluftës kishin mbetur në Berlin dhe në Paris, ku më pret studioja e mbushur me skica dhe punë të pambaruara.Poeti Rubiner, miku im i mirë, më shkruante nga Gjermania:“Gjallë je? Kam dëgjuar se je vrarë në front. E di që je bërë i famshëm këtu? Pikturat e tua lindën ekspresionizmin. Ato shiten goxha shtrenjtë. Por mos shpreso të marrësh gjë nga Valdeni. Ai mendon që ty të mjafton lavdia.”E mirë. Më mirë do të mendoj për të afërmit: për Rembrandrin, për nënën, Sezanin, për gjyshin dhe gruan.Do të shkoj ku të qëllojë: në Holandë, në jug të Italisë, në Provansë, duke shqyer rrobat e trupit:- Të dashurit e mi. Ju e patë që u ktheva te ju. Por ndihem keq këtu. Dëshira ime e vetme është të punoj, të pikturoj.Unë nuk i duhem Rusisë, as asaj cariste, as kësaj sovjetike.Nuk më kuptojnë këtu. Këtu jam i huaj.Kurse Rembrandi më do… me siguri më do.I shkrova këto radhë, si me bojëra në pëlhurë.Sikur pikturat e mia të kishin një xhep të vogël, do t’i fusja aty; ato mund t’i plotësonin personazhet e mia, të shkriheshin me pantallonat e “Muzikantit” në panelin e teatrit…Kush mund ta shohë ç’ka ai të shkruar në shpinë?Tani, në kohërat e RSFR-së, unë thërras me zë të lartë: po ju nuk e shihni që kemi hipur në podin e thertores dhe nga njëri çast në tjetrin do të takojmë rrymën elektrike?A nuk po vërtetohen parandjenjat e mia: ne, me kuptimin e plotë të fjalës, rrimë varur në ajër, asnjë nuk ndien taban nën këmbë?Pesë vitet e mia të fundit ma përvëlojnë shpirtin.Jam dobësuar. Jam ngopur me… uri!Dua t’ju shoh, B…, S…, P… Jam lodhur.Do të marr me vete gruan dhe vajzën. Dhe do të vij te ju përgjithmonë.Dhe, ndoshta, menjëherë pas Europës do të më dojë edhe Rusia ime.
Moskë 1922
