Nga: Ledia Dushi
Kur përmbi ne bie vdekja e një të afërmi, na krijohet ndjesia e një asgjësimi të botës e të realitetit dhe sa më e fortë të jetë lidhja me njeriun e vdekur, aq më i madh dëshpërimi. Dhimbja që rrjedh nga shkatërrimi i marrëdhënies me të vdekurin është një dhimbje e lashtë, por sot trajtat që marrin shoqëritë bashkëkohore duket se po ia tregojnë individit rrugën e njëfarë sipërmarrjeje personale të kësaj drame, duke e shkulur në njëfarë mënyre vdekjen nga dimensioni i saj kolektiv, për faktin se vetë ky dimension kolektiv po mungon gjithnjë e më shumë. Shoqëritë e sotme duket se karakterizohen nga një lloj “çmësimi” ose “harrimi” apo “përjashtimi” të konceptit të vdekjes si një fakt social, megjithatë vdekja përfaqëson ngjarjen të cilën të gjitha shoqëritë janë të thirrura për ta organizuar. Termi “me organizue” përfshin edhe idenë se vdekjes nuk i atribuohet vetëm karakteri i një ngjarjeje të natyrshme, por edhe me tepër, që njerëzit kanë ndërtuar qysh në krye të herës një marrëdhënie kulturore me vdekjen. Antropologjia na vjen në ndihmë për të kuptuar se si në historinë e njerëzimit çdo bashkësi është përpjekur t’ia nënshtrojë vdekjen natyrës si për t’i dhënë një kuptim, e përmjet procesit të atribuimit të një domethënieje të vdekjes, njerëzit i kanë dhënë kuptim vetë jetës.
E njëmend, të gjitha kulturat kanë prodhuar besime e rite sa i përket fatit të mëtejshëm të të vdekurve, duke u dhënë kështu trajtë dimensioneve “të tjera”, vende në të cilat vijon një jetë e përtejtokshme, kanë krijuar rituale për të shoqëruar të vdekurin në udhëtimin e tij, si një mënyrë për të mposhtur frikën. Në të njëjtën kohë, si për të riqepur cohën që mban të lidhur bashkësinë, për të forcuar lidhjet, për të riorganizuar dinamikat e brendshme të bashkësisë që ka pësuar humbjen, u kanë dhënë jetë mënyrave të ndryshme të trajtimit të të vdekurit. Rreth qytetit të Shkodrës, aty ku para 20 vjetësh vendi konsiderohej si fundi i qytetit, sot banojnë dukagjinasit, që tashmë mund të quhen edhe shkodranë. Për të rinjtë kjo gjë konsiderohet si diçka normale, ndërsa të vjetrit, që pjesën më të madhe të kësaj jete e kanë kaluar mbas malesh, mbetet disi e huaj kjo fjalë. Çdo mëngjes ata pinë kafen e tyre në oborret ku janë munduar të improvizojnë diçka nga vendi i tyre, me një vresht të vogël, ndonjë arrë, madje disa prej tyre mbjellin edhe 10 apo 20 bimë misri.
Pikërisht në këtë mjedis gjallojnë edhe shumë prej traditave dhe zakoneve të tyre. Ata flasin e përshëndeten, kremtojnë festat e tyre me miq, mbajnë të gjallë këngën. E kur vjen vdekja ndër ta, gjë për të cilën janë të përgatitur në strukturë, dëshpërohen, përzihen, vajtojnë e bëjnë gjamë.
Kështu, gjama jeton dhe duket se bashkë me ta edhe ajo po largohet, siç janë larguar dhe po largohen shumë gjëra nga bota e re që ata kanë zgjedhur të jetojnë. Gjamat sot ngjajnë më së shumti me shfaqje, sesa mirëfilli me një pjesë të jetës. Burrat që bëjnë gjamë sot, thuajse të gjithë kanë bërë gjamë edhe para se regjimi i kaluar ta prajte atë, e një pjesë e madhe e tyre e kanë trashëguar nga baballarët apo gjyshërit e tyre.
E sjellë nga malet, ku sot jetojnë jo aq shumë njerëz, gjama është ende një traditë që praktikohet, por dhe një proces që duket se do ta përfundojë ciklin historik të praktikimit për t’u vendosur në muzeun e gjërave të çmueshme të kombit tonë. Thuajse të gjithë burrat e vjetër përcillen me gjamë dhe në secilin rast janë qindra vetë që e shohin këtë si një shfaqje, por thuajse asnjë i ri nuk merr me pjesë në grupin e gjamatarëve. Ata duket sikur përshëndesin njëri-tjetrin dhe të gjithë ata që, siç shprehen vetë, “janë në jetën e vërtetë”.
Ky rit është në vetvete më shumë se respekt.
Nga intervistat e zhvilluara me burra në moshë, pjesëmarrës në gjame, del se, sipas tyre, riti i gjamës zhvillohet thuajse njëlloj me mënyrën se si është zhvilluar me përpara. Pavarësisht se kur flasin për thellësinë në kohë të origjinës së saj, të intervistuar të ndryshëm e vendosin atë “qysh në kohën që Zoti fali të parët tanë” e deri tek ata që mendojnë se gjama ka filluar kur Lekë Dukagjini me të tijtë e përdori për të parën herë në “dekën e Gjergj Kastriotit”.
Po përmend disa nga pjesët e gjamës që mbahen mend nga personat e intervistuar, sipas fjalëve të gjyshërve të atyre e që sot janë mbi 80 vjeç.
- Në gjamë kanë marrë pjesë të gjithë ata burra që e kanë pasur të ditur ritin e saj. Të dish ritin, do të thotë “me pasë za, me i mësu të gjitha lëvizjet dhe me ba çka thotë drejtuesi”. Nëse e njihte ritin dhe mund të ishte pjesë e tij, në fillim vendosej Bajraktari, përndryshe të gjithë ishin njëlloj (me fillim kuptohet në qendër të grupit, si vendi më i përshtatshëm për ta drejtuar atë).
Të gjithë hiqnin kësulat dhe shallet (d.m.th. qeleshen dhe facoletën që mbështillnin kokën).
- Të marrësh pjesë në gjamë e mos ta dish, ta njohësh atë, ishte turp i madh dhe fyerje për të vdekurin.
III. Pushimet ndërmjet pjesëve mbusheshin me dihatjen e grave, të cilat asnjëherë nuk konsideroheshin si pjesë e gjamës.
- Duke filluar nga rreshtimi po përmendim secilën nga pjesët e saj:
- teksti i vetëm “i mjeri unë për ty, vllau em” dhe thirrja pasuese “mjeri unë për ty vlla e kraj”. Në vend të fjalës “vëlla” mund të përmendet edhe fjala “mik”, “nip” etj., varësisht nga marrëdhënia me të vdekurin.
- vazhdon me gërvishtjen e fytyrës (përsëritet 3 deri në 5 herë),
- goditjen me grushte (po kështu përsëritet 3 deri në 5 herë),
- kapjen e hundës dhe atë që ata e quajnë dihatje (jo vaj).
- Përsëritja disa herë e këtyre pjesëve dikur ka qenë 11 herë për njerëz që janë mbajtur si me cilësi të rralla dhe për ata që “kanë fikë hisen” (kur vdiste mashkulli i fundit dhe kështu mbyllej ai krah), ndërsa për të tjerët ka qenë 9, 6 e deri në 4 herë.
- Gjamë dikur është bërë edhe për gratë nga njerëzit e babës dhe njëlloj si e burrave, thirrja ka qenë “i mjeri unë për ty, vllau em” dhe ka vijuar me “mjeri unë për ty vlla e kraj”.
VII. Gjama është përsëritur disa herë në pozicione të ndryshme lidhur me vendndodhjen e shtëpisë së të vdekurit.
- E para ka filluar në vendin nga ku shihej fshati i të vdekurit (ishte vendi ku miku bante za, përcillej bija e pritej nusja).
- E dyta bëhej ku ndahej rruga për te fisi (fshati)
- E treta para shtëpisë së të vdekurit.
- E katërta para të vdekurit
- Ka vijuar rreth të vdekurit.
- E fundit në varreza.
Gjamatarëve u bëhej dhe vijon t’u bëhet një pritje e veçantë për nga respekti, sepse respekti për të vdekurin ishte dhe është i lidhur krejtësisht me gjamën që i bëhej atij. Nëse u referohemi të thënave dhe të dhënave të shkruara në lidhje me gjamën dhe marrim jesë në një gjamë sot, vihet re lehtësisht se veprimet më të thekshme që shoqërojnë ritualin, nuk kryhen prej së vërteti, por imitohen, siç është çjerrja e fytyrës e, për pasojë, rrjedhja e gjakut.
Gjamatarët mbajnë veshje të zakonshme në respekt të ceremonialit, këmishë, pantallona, xhaketë. Kur them “veshje të zakonshme”, nënkuptoj që nuk mbajnë veshjet përfaqësuese të krahinave nga kanë ardhur.
Gjithashtu, në krahasim me gjamat më të vjetra, mungon gjama në varrezë; në mënyrë disi paradoksale, në varreza i vdekuri niset për në atë jetë me shërbesë fetare. Riti është pagan, jo vetëm thjesht për faktin se asnjë nga besimet fetare nuk e konsideron si pjesë të ritit të vet, por edhe për shkak të të dhënave në morinë e konkluzioneve që ekzistojnë në lidhje me këtë fenomen.
Ka autorë të lashtë që shkruajnë për këtë rit të përdorur në këtë trevë, siç është Plini (plaku). Ndërsa një autor anonim i përkthyer nga Injac Zamputi shkruan se “Ilirët nuk kjajnë, ata nuk mbushin “kupën e lotëve” apo lotoren, siç quhet ndryshe, por spërkasin të vdekurin me gjakun që rrjedh nga gërvishtjet në faqet e tyre”. Gjatë kohëve, atëherë kur nuk kemi gjë të shkruar saktësisht, gjama mund të ketë ndryshuar, por në përgjithësi thuhet se ajo ka ruajtur lashtësinë e saj.
Të intervistuar të ndryshëm mendojnë se “edhe njeri e shpreh dhimjen si harusha e cila rreh gjoksin e vet”; në Mirditë ekziston një thënie: “E lamja unë me tërmeka (pika) gjaku”; gjama nis me shpërthim ashtu siç shpërthen moti, me britmë; mbi lëvizjet e gjamës është ndërtuar edhe vallja e njohur me emrin “Vallja e t’Lekajve”; dikur gjama shoqërohej edhe me kumbonet e deshëve; gjama është e vjetër sa koha kur njeriu e krahasonte veten me shtazët, e gjithashtu merrte shkas nga fenomenet e natyrës etj. E ruajtur vetëm në disa treva, është konsideruar një provë e madhe e vazhdimësisë nga kohët e lashta deri sot.
Sot gjamës që bëhet në qytet, duket kjartë se i mungon jehona që ushton brinjave të maleve, madhështia e majave me borë të përjetshme, hijeshia e pyjeve, gurgullima e lumenjve. Me sa duket, krenia e burrave s’mund të bëjë dritë mbi pluhurin e qytetit. Ka mbetur sigurisht dhimbja, e shprehur pa lot, por dhe pa gjak, askush nuk e gërvisht më fytyrën. Radhët e gjamatarëve duket sikur së bashku me të vdekurin po thërrasin për vete gjamën, e cila po venitet ngadalë. Ajo është shumë e lashtë për të ndryshuar, thjesht ajo mund të hyjë përfundimisht në libra, në mënyrë që brezat e mëvonshëm ta njohin e ta kujtojnë, kur të mendojnë për vdekjen e ritualet, nëse do të kenë kohë e interes.
Duke e konsideruar si një nga reliket më me kuptim, më të bukura e më tronditëse të traditave të shqiptarëve, mendoj se është po aq e rëndësishme, e domosdoshme e këmbëngulëse për identitetin tonë.
