II –Talmudi
Jahudizmi veçohet për një numër të madh librash të shenjtë. Shkaqet janë të shumta, por më kryesori është besimi dhe shenjtërimi shumë komentimeve gojore. Besim që ua vesh shenjtërinë edhe shkrimeve të rabinëve[1] dhe orvatjeve të tyre. Madje këto orvatje të shpjegimeve njerëzore, që janë mbledhur në një libër të quajtur “Talmud”– siç do të shohim më vonë – konsiderohen të barabarta me shpalljen hyjnore (Tevratin\Torën).
Librat e shenjtë të hebraizmit janë mbledhur bashkë me librat e shenjtë të krishterizmit dhe së bashku përbëjnë një përmbledhje të quajtur Bibla (gr. Bibla – librat, përmbledhje të librave; biblia është shumësi i fjalës greke biblion- libri)[2], e cila përbëhet nga dy pjesë kryesore: Dhiata e Vjetër, apo Besëlidhja e Vjetër, libri i shenjtë i hebrenjve dhe Dhiata e Re, apo Besëlidhja e Re, libri i shenjtë i të gjithë të krishterëve, katolikëve, protestantëve dhe ortodoksëve. Ç’është e vërteta, të gjithë të krishterët tërë Biblën, pra jo vetëm Besëlidhjen e Re, e konsiderojnë libër të shenjtë. Ndonëse me disa dallime të pranimit të disa librave në Besëlidhjen e Vjetër ndërmjet të krishterëve katolikë dhe atyre protestantë. Po ashtu kanë dallime në mënyrën e ndarjes së pjesëve të tij, siç do të shohim më vonë. Për hebrenjtë libri më i shenjtë dhe më me rëndësi mbetet Tora\Tevrati, apo Dhiata e Vjetër, por jo edhe Dhiata e Re.
- Dhiata e Vjetër, apo Besëlidhja e Vjetër – Tanah\Tevrati
Besëlidhja e Vjetër është përmbledhje e disa librave, dhe të krishterët e quajtën kështu për ta dalluar nga Besëlidhja e Re, gjegjësisht Ungjijtë. Besëlidhja e Vjetër është libri i shenjtë i hebrenjve dhe përbëhet nga tri pjesë kryesore të gërshetuara njëra me tjetrën, – edhe pse ndonjëherë hasim ndarje në katër pjesë – dhe e tëra përmban, sipas tyre, 24 libra, megjithëse faktikisht përmban 39 sish, siç i numërojnë protestantët. Mirëpo, hebrenjtë shumë libra të cilët te të krishterët numërohen dy ose më shumë, i numërojnë vetëm një, si p.sh. Samueli I, dhe II, Mbretëritë I, dhe II, Kronikat I, dhe II, apo pjesën e profetëve të vegjël në të cilin janë në 12 libra, e që e numërojnë vetëm një libër. Për këtë arsye te jahudinjtë Besëlidhja e Vjetër ka njëzetekatër libra.[3] Ndërkaq, sipas besimit të kishës katolike perëndimore e të kishës ortodokse lindore dhe të disa degëve të saj ajo përmban edhe pjesën e katërt më tepër se te hebrenjtë, apo të pestën më tepër se te protestantët. Pjesë të cilat hebrenjtë i konsiderojnë si libra “Apokrife”[4]; përkatësisht libra sekondarë, të cilët nuk ekzistojnë në kopjen e Dhiatës së Vjetër kanonike hebraike dhe te të krishterët protestantë. Ndonëse disa nga degët e saj si kisha anglikane dhe episkopaliane, i përdorin vetëm në lexime dhe predikime, pa i konsideruar si burim i mbështetjes së besimit fetar. Këto apokrife janë gjetur në përkthimin septugian[5] grek, e që nuk ekzistojnë në origjinalin aramaik apo hebraik. Librat apokrifë humbën për një kohë të gjatë dhe më vonë u shfaqën vetëm në formën e disa kopjeve që priftërinjtë e kishës i kishin përgatitur për vete, duke kopjuar nga përkthimi septuagian, i cili ishte i përhapur ndër të krishterët grekofonë dhe që kishin përfunduar së përpiluari rreth vitit 250 p.e.s. Më pas, gjatë dy shekujve vijues u kompletua përkthimi i pjesëve të tjera.[6]
Ndryshe Dhiatën e Vjetër hebrenjtë e quajnë Tanah. Kjo përmbledhje ndahet në tri grupe librash: 1- Tora, 2- Neviim, përkatësisht Profetët dhe 3- Ketuviim gjegjësisht Shkrimet apo Shënimet e Shenjta.
Shprehja Tanah apo Tanakh është emër i përveçëm i përbërë nga shkronjat kryesore të titujve të librave të lartpërmendur në hebraishte, (T. N dhe K).[7] Këtë libër e mbodhën në këtë mënyrë klerikët fetarë në këshillin më të madh të kryepleqve (sanhendrini)[8] që u formua pas kthimit nga syrgjynosja babilonase. Kuvendi përbëhej prej njëqindenjëzet anëtarëve, të cilëve iu ishte besuar përgjegjësia për zgjidhjen e problemeve të popullit. Andaj ata vendosën lutjet në mënyrë të caktuar të cilat vazhdojnë përafërsisht deri në ditët tona. Ky kuvend kishte në anëtarësinë e tij klerikët më të famshëm të asaj kohe, siç ishin: Esdra, Nehemia, Danieli, Zerbabili, Zakarija, Mordahai etj.
Këtë përmbledhje në këtë mënyrë e përgatiti Esdra shkrimtari, i cili e deklaroi atë para masës izraelite në ditën e parë të festës së vitit të ri në vitin 444 p.e.s. më pas kjo përmbledhje u bë e njohur si Ligji i Moisiut.[9]
Dhiata e Vjetër -sipas besimit hebraik ortodoks- është e lashtë, ajo ka ekzistuar para se të krijohej gjithësia. Ajo ishte në vend të mjetit të krijimit të cilin Zoti e ka përdorur gjatë procesit të krijimit. Atë e lexojnë dhe i meditojnë kuptimet e saja dijetarët në botën tokësore. Po ashtu edhe në botën qiellore atë e lexon Zoti duke medituar rreth saj pandërprerë. Mendimi i besuar te hebrenjtë ortodoks është se pjesa e parë e Besëlidhjes së Vjetër, përkatësisht pesë librat e Moisiut (Tora) janë shpallje hyjnore direkte, me ballafaqim të drejtpërdrejtë ndërmjet Zotit dhe Moisiut.[10]
Ndërsa librat e tjerë u janë shpallur profetëve të tjerë përmes ëndrrave, duke përjetuar një situatë të ngjashme me anë të ngritjes shpirtërore.
1.1. – Pjesët e Tanahut\ Besëlidhjes së Vjetër
Sipas hebrenjve, siç e cekëm më lart, Tanahu përbëhet nga 24 libra, të ndarë në tri grupe:
I – Tora, që do të thotë mësime apo ligje, e që përmban 5 libra;
II – Neviim (Profetët),- me 8 libra.
III – Ketuviim (Shkrimet), që kanë 11 libra.
1.1.2- Tora (Tevrati)
Tora, (hebr.)–Ligji, Mësimi apo Doktrina, rregulla të udhëzimit në sjellje.[11] Është titull i pjesës së parë, të Dhiatës së Vjetër, për të cilin besohet se i ka zbritur Moisiut\h. Musait a.s.. Njëkohësisht paraqet konceptin dhe termin më të përgjithshëm dhe gati më të rëndësishëm të fesë çifute në përgjithësi. Në kuptimin e ngushtë të fjalës me Torën\Tevratin kuptojmë shkrimet e para të cilat Jehova (Zoti) ia shpalli Moisiut në bregun e Sinasë, kur izraelitët bridhnin në shkretëtirën e egër, e që përmban pesë libra të cilët janë të madhësive të ndryshme dhe të radhitura sipas kronologjisë së ndodhive që kanë pasuar pas ardhjes së Moisiut. Prandaj, quhen ‘Ligji i Moisiut’. Përmbajnë ligje, zakone, ceremoni, dhjetë urdhërat që i dha Zoti i Lartmadhëruar Moisiut. Po ashtu përmban tregime nga historia e izraelitëve etj. Herë-herë Tora merret edhe si sinonim i tërë Biblës hebraike.
Librat e Torës janë:
1.1.2.1 – Zanafilla (hebr. Bereshit[12] – Në Fillim, lat. Genesis)
Ky kapitull përmban disa tregime, si: fillimi i botës; krijimi i Adamit dhe Evës dhe bijve të tyre; tregimin e Noeut (h. Nuhit a.s.) dhe vërshimin katastrofal; tregimin për Abrahamin (h. Ibrahimin a.s.) dhe djemtë e tij, Isakun, Jakobin, Esaun, me disa aludime për Eshmaelin (h. Ismailin a.s.) dhe nënën e tij Agaren (Haxheren); tregimin për emigrimin e tyre në Egjipt për shkak të thatësirës së tepërt që e kishte kapluar vendin e tyre, dhe si rrjedhojë e kësaj gjendje urinë e tepërt; ndodhitë e Jozefit (h. Jusufit a.s) Kështu vazhdon me tregime deri në daljen e izraelitëve nga Egjipti.
1.1.2.2. Eksodi- Dalja (hebr. Shemot- pasuria, lat. Exodus)
Përmban tregimin e lindjes së Moisiut (h. Musait a.s.) rritjen e tij në pallatin e faraonit, martesën, udhëheqjen e tij gjatë daljes nga Egjipti, pranimin e dhjetë urdhrave në Sina etj.
1.1.2.3 – Levitiku (hebr. Vajikra- Thirrja, lat. Leviticus)
Shtjellon detyrat e klerikëve (rabinëve) dhe ceremonitë e tjera, siç janë paraqitja e kurbaneve, ushqimet e lejuara e të ndaluara, ceremonitë fetare të cilat duhen të kryhen në ditën e faljes së mëkateve; po ashtu dispozitat e vitit jubilar, i cili përsëritet çdo pesëdhjetë vjet; shpërblimin e atyre që respektojnë dispozitat e ligjit, si dhe ndëshkimin e atyre që dalin nga ky ligj.
1.1.2.4 – Numrat (hebr. Bemidbar- Në shkretëtirë, lat. Numeri)
Në këtë libër rrëfehet numërimi i kryetarëve të popullit izraelit dhe të atyre që kishin mundësi të mbanin armë kur dolën nga Egjipti. Detyrat e priftërinjve, detyrat e familjeve levitike, kremtimin e Pashkëve në shkretëtirën e Sinait, udhërrëfimi i resë, ankesat për ushqim, protestën e popullit kundër Moisiut që u kërkoi të luftojnë, bredhja nëpër shkretëtirë për dyzet vjet, caktimin e Jozeut si trashëgimtar të Moisiut, si dhe mënyrën e shpërndarjes së tokës ndërmjet fiseve dhe rregullimin e vendbanimeve të tyre.
1.1.2.5 – Ligji i përtërirë (hebr. Devarim- Fjalët, lat. Deuteronomium)
Flet për përtëritjen e ligjit tek izraelitët. Këtu përmendet përkujdesja e Zotit për “popullin e tij të zgjedhur”, si dhe tri fjalimet e Moisiut drejtuar izraelitëve. Pjesa më e rëndësishme është ajo e dispozitave të ligjit dhe kërcënimin ndaj adhurimit të idhujve dhe ajo e ushqimeve të pastra dhe jo të tilla; kafshët që lejohen për ngrënie dhe ato që ndalohen; dispozitat e festave të mëdha, festa e të korrave, festa e pashkëve, si dhe dispozitat e martesës dhe të shkurorëzimit. Emrat e librave të Torës në gjuhën latine janë marrë sipas përkthimit të parë në gjuhën greke të Biblës Septuangite. Për hebrenjtë Tora është pjesa më e shenjtë dhe më e rëndësishme e Tanahut. Tora lexohet nëpër sinagogë të shtunave dhe në festa, por edhe të hënave dhe të enjteve.[13]
1.1.3. Profetët[14] – Pejgamberët, (Neviim)
Është pjesa që u ka zbritur profetëve pas Moisiut. Mbulon një periudhë kohore përafërsisht që nga viti 1300 e deri në vitin 200 p.e.s. Librat e profetëve ndahen në dy pjesë:
Profetët e parë (Neviim rishtonim), në këtë pjesë tregohet vendosja e izraelitëve pas vdekjes së Moisiut në tokën e premtuar nga ana e Zotit, themelimi i mbretërisë, udhëheqja dhe sjelljet e mbretërve. Gjithashtu përshkruhen edhe luftërat e zhvilluara me popullin idhujtar.
Në pjesën e parë, e cila ka katër libra historikë, shqyrtohen profetët e parë:
1.1.3.1 – Jozueu (heb. Jeoshuoa) bën fjalë për historinë e okupimit të tokës kenaneze nga izraelitët, dhe ndarjen e saj mes fiseve.
1.1.3.2 – Gjyqtarët (hebr. Shofetim) përmend emrat e gjyqtarëve, historinë e izraelitëve në periudhën e tyre dhe ngadhënjimin ndaj palestinezëve.
1.1.3.3 – I, II i Samuelit (hebr. Shemuel I, dhe II) e që tek ata numërohen vetëm një libër, dhe rrëfejnë formimin e mbretërisë çifute, ndodhinë e Davidit etj.
1.1.3.4 – I, dhe II i Mbretërve (hebr. Melahim I, II) po ashtu edhe ky libër konsiderohet si një libër i vetëm. Përfshinë epokën kohore që përkon me kohën e pushtetit të Davidit dhe të Salomonit, po ashtu me rënien e mbretërisë veriore, e më pas të asaj jugore.
Në këto libra bëhet fjalë për historinë e popullit hebraik që nga koha e Jozuet si zëvendës i Mojsiut deri në shkatërrimi i tempullit të parë në vitin 586 p.e.s.[15]
Në pjesën e dytë janë Profetët e fundit (Neviim aharonim), këtu shpjegohen luftërat e profetëve me idhujtarët, këshillat dhe porositë e tyre fetare. Përmban katër libra, tri të ashtuquajtur profetët e mëdhenj dhe një tjetër me dymbëdhjetë profetë të vegjël. Në grupin e profetëve të mëdhenj bëjnë pjesë:
1). Isaija (Jashajau),
2). Jeremia (Jirmejau),
3). Ezekieli (Jehezkel).
Ndërsa në grupin e profetëve të vegjël, e që konsiderohet një libër i tërë, bëjnë pjesë:
- Osea (Oshea) 7- Nahumi
- Habakuku 8- Joeli (Joil)
- Sofonia 9- Amosi
- Hagai 10-Abdia (Ovadja)
- Zakaria – h. Zekeria a.s. 11- Jona – h. Jonusi a.s.
- Malakia (Malahi). 12- Mikea (Miha)
Librat e profetëve janë vazhdimësi e librit të Torës duke treguar historinë e çifutëve që nga paraqitja e tyre në histori e deri në kthimin nga syrgjynosja babilonase. Të gjithë librat përbëjnë një poemë epike me anë të së cilës sillen ngjarjet rreth gjenialitetit dhe aftësisë së “populli të zgjedhur”, vështirësitë me të cilat janë ballafaquar, mënyrën e ngadhënjimit dhe kapërcimin e këtyre vështirësive me një vullnet të pathyer.
1.1.4 Shkrimet (Ketuviim)
Janë pjesa e tretë e Tanahut që përmban njëmbëdhjete libra të ndarë në tri grupe, me përmbajtje historike, rrëfyese dhe me këngë të ndryshme.
Grupi i parë; përbëhet nga tri nëngrupe: prej tri grupesh të tjera:
1 – Psalmet e Davidit. (Zeburi), (hebr. Teilim). Shumica e tyre i përshkruhen Davidit. Përbëhen nga një lloj këngësh për lavdërimin e Zotit dhe nga këndime shpirtërore.
2 – Fjalët e urta (Mishle).
3 – Jobi (Ijov), i njohur te muslimanët si h. Ejubi a.s. Ky libër flet për jetën e njeriut të mirë Jobit. Besohet se ky libër është me origjinë arabe, ngaqë Jobi ishte njëri ndër bijtë e Esaut.[16]
Grupi e i dytë i këtyre librave përbëhet nga pesë libra, të cilët hebraisht quhen “Hamesh merigot”, ndërsa ata janë:
1 – Kënga e këngëve (Këngët e Salomonit), (hebr. Shir ashirim) janë disa këngë popullore, të cilat këndohen në gëzime e dasma. Thuhet se ato janë këngë që shprehin dashurinë e një grupi izraelitësh ndaj Zotit. Këto këngë i përshkruhen Salomonit.
2 – Rutha përfshin një tregim për një heroinë, e cila nuk ishte izraelite, por nga populli moabit, ndonëse konsiderohet si stërgjyshja e Davidit.
3 – Jeremia (Eha). Përmban poemat e vajtimeve të Jeremiut për Urshelimën (Jerusalemin) e shkatërruar.
4 – Predikuesi (Koelet). Është libër me përmbajtje filozofike, edhe ky libër i përshkruhet Salomonit.
5 – Estera; (Megilat Ester). Flet për shpëtimin e izraelitëve nën udhëheqjen e Esteras nga një gjenocid i planifikuar. Hebrenjtë e festojnë këtë ngjarje si të posaçme.
Grupi i tretë, përbëhet nga tre libra me përmbajtje historike.
1 – Daniel, ky libër bën fjalë për biografinë e këtij profeti në syrgjynosje në Babiloni dhe për shkatërrimin e Tempullit.
2 – I, II Kronikat; (Divre ajamin), janë përmbledhje e shkurtër e ndodhive historike të cekura në Besëlidhjen e Vjetër që nga fillimi i krijimit deri në syrgjynosjen babilonase.
Tanahu është shkruar në gjuhën hebraike dhe rrallë në gjuhën aramaike, gjuhë e përbashkët e popullit të Lindjes së Mesme që nga koha e pushtetit persian (rreth shek. VI p.e.s). Për Tanahun – Besëlidhjen e Vjetër po ashtu përdoren edhe emra të tjerë, siç është “Mikra” (lexim, hebr. karo- të lexosh), ngase librat janë lexuar shumë menjëherë pasi janë shkruar.
Zgjedhjen për librat e Tanahut dhe redaktimin e tyre e kanë bërë shumë gjenerata dhe është përgatitur afërsisht brenda 1000 vjetëve. Qysh nga shekulli i I dhe II, disa dijetarë hebrenj nuk kanë qenë të pëlqimit që t’i përfshijnë në Tanah librin e profetit Ezekiel, Fjalët e Urta, Predikuesin, Kantikun e Kantikëve dhe Esterin, por prapë dominoi mendimi se ato duhet të mbeten brenda Tanahut.
Ndarja në tituj dhe në numra të fjalive në çdo titull është bërë në shekullin XVI, të e.s. për t’ua lehtësuar lexuesve përdorimin e tij. Kjo ndarje me herët ka qenë në përkthimin latin. Çifutët ishin të detyruar që ta pranonin të njëjtin sistem në raste të shumta bisedash, kur ishte nevoja të referoheshin në tekstet biblike. Në Tanah po ashtu përmenden edhe disa libra, të cilët nuk ekzistojnë në të si p.sh. “Sefer milhamot Adonaj” (Libra për Zotat ushtarak, katër libra të Moisiut, katërmbëdhjetë këngë). Ato këngë ishin një përzgjedhje me këngë epike për luftërat që udhëhoqi Moisiu. Pastaj “Sefer ajashar” (Libra e të drejtit, shiko: Osea: 10: 3; Samuelit:1:18.), në të cilin flitej se si u ndal dielli dhe u zbeh hëna derisa populli nuk iu ishte shmangur armiqve. Në librin I, dhe II të Mbretërve shumë herë përmenden përshkrimet e mbretërve të shtetit të Judës dhe Izraelit.[17]
Sekti “Samurit” i jahudinjve nuk e beson tërë Dhiatën e Vjetër-Tanahun përpos librave të Torës apo “Ligjin e Moisiut”. Librat e tjerë nuk i konsideron si të shenjtë. Disa nga Samuritët shtojnë si libra të Ligjit të Moisiut edhe dy libra të tjerë; librin e Jozeut dhe të Gjyqtarëve. Pra, ata pranojnë dhe i konsidorejonë si të shenjta vetëm shtatë libra të Dhjatës së Vjetër.[18]
Prof. Dr. Zija Abdullahu
……………………………………………………
[1] Rabin-i (hebr. Rabi) “zotëria im”, “mësuesi im” etj. kleriku, shkencëtari, dijetari, dhe udhëheqësi fetar i çifutëve, gjyqtari dhe mbikëqyrësi i tërë jetës fetare, shoqërore, politike, ekonomike etj. të bashkësisë së çifutëve të një komune, të një rrethi apo të tërë bashkësisë në përgjithësi; fjala “rabin” dhe domethënia e këtillë e saj ka zënë fill në gjysmën e dytë të shekullit I, apo më saktësisht, pas rrënimit të “tempullit të dytë” të çifutëve në vitin 70 nga ana e romakëve, të cilët në këtë mënyrë iu përgjigjën çifutëve që atëbotë u rebeluan kundër tyre. [Dr. E. Murtezai, Fj. i feve, f. 395].
[2] Dr. E. Murezai, “Fjalor i feve”, f. 62.
[3] Cadik Danon, “Осноbни поими на Јудаизмот” (Njohuritë themelore të jahudizmit), Shkup, 2005, f. 84.
[4] Apokrifë – (greq. apokryphos, – i fshehtë sekret) – vepra të “Dhiatës së Vjetër” e të “Dhiatës së Re” të përfshira në tekstin kanonik të Biblës. Nga pikëpamja tematike lidhen me veprat e letërsisë kanonike (të njohura zyrtarisht), por që në subjektet apo trajtimin e tyre lejonin interpretime që ndryshonin nga dogma kishtare zyrtare, prandaj dhe u shpallën të rreme. (…) Apokrifet e feve jahudike dhe të krishtere të hershme ruheshin në fshehtësi dhe nuk u tregoheshin besimtarëve, meqë konsideroheshin të dyshimta ose të rreme dhe të dëmshme. Në këshillat igumenikë të shekullit IV u hartua një kanon biblik, në të cilin u përfshinë katër vepra që u pranuan si të të “pamëkatshme” dhe “gjëra të shenjta”, kurse të tjerat u shpallën apokrifike, të rreme dhe të pavlefshme për përdorim nga ana e kultit. [Halit Muharremi, “Fjalor i teologjisë”, f. 22].
[5] Septuaginta (lat. “të shtatëdhjetët”), kështu quhet përkthimi i parë dhe më i lashtë grek i Biblës hebraike apo i Besëlidhjes së Vjetër, i cili u realizua në shekullin III p.e.s; sipas gojëdhënës këtë përkthim e kanë bërë 70 apo 72 hebrenj të ardhur nga Izraeli gjatë 70 apo 72 ditë punë të pandërprerë, dhe për këtë arsye ky përkthim ka marrë këtë emër në latinisht. [Dr. Ekrem Murtezai, “Fjalor i feve”, f. 449].
[6] Dr. Urfan Abdulhamid Fet-tah, “اليهودية عرض تاريخي” (Jahudizmi, prezantim historik ), f. 136.
[7] Cadik Danon, “Оснобни поими на Јудаизмот” (Njohuritë themelore të jahudizmit), f. 83.
[8] Sanhedrin (aram. dhe hebr.),- fjala sanhedrin ka prejardhje greke dhe rrjedh nga fjala synerdrion – kuvendi; kuvendi apo asambleja hebraike, e cila u themelua nga rabinët pas okupimit romak në vitin 63 p.e.s. dhe vazhdoi të ekzistonte deri në shekullin VI të erës së re. Sanhedrini ishte organi më i lartë juridik, administrativ, politik e fetar i popullit hebraik. [Dr. Ekrem Murtezai, “Fjalor i feve”, f. 430].
[9] Dr. Urfan Abdulhamid Fet-tah, “اليهودية عرض تاريخي” (Jahudizmi, prezantim historik ), f. 135.
[10] Po aty, f. 137.
[11] Dr. E. Murezai, “Fj. i feve”, f. 556.
[12] Emrat në gjuhën hebraishte janë marrë nga libri “Оснобни поими на Јудаизмот” (Njohuritë themelore të jahudizmit), të autorit Cadik Danon, nga se është më kompetent për gjuhën hebraike, sepse vetë ai ka qenë rabini (prifti) më i lartë i hebraizmit në ish-Jugosllavinë.
[13] Cadik Danon, “Оснобни поими на Јудаизмот” (Njohuritë themelore të jahudizmit), f. 84.
[14] Do ta përdorim emërtimin profet e jo pejgamber, ngase shpesh hebrenjtë i kanë quajtur kështu edhe njerëzit e mirë të cilët kanë profetizuar (kanë parashikuar ndodhi si pejgamber), prandaj nuk e dimë në realitet se cilët kanë qenë pejgamberë realë (të vërtetë) dhe cilët kanë qenë vetëm profetizues.
[15] Cadik Danon, “Оснобни поими на Јудаизмот” (Njohuritë themelore të jahudizmit), f. 85.
[16] Abdul Vehab El Mesiri,”موسوعة اليهود واليهودية والصهيونية” (Enciklopedia e jahudinjve, jahudizmit dhe sionizmit), [www. Islamweb.com].
[17] Cadik Danon, “Оснобни поими на Јудаизмот” (Njohuritë themelore të jahudizmit), f. 86, 87.
[18] Dr. Ahmed Shelebi,”اليهودية” (Jahudizmi), f. 231.
