Nga Tahir Kolgjini
Ky studim është botuar në vitin 1961, në katër numra të revistës “Shejzat” (nr.3-4, 5-6, 9-10, 11-12) dhe 1962 nr.1-2. Prihet nga një fjalë hyrëse, ku vihen në dukje kushtet historike që mundësuan hyrjen e shumë fjalëve orientale (turkisht, arabisht e persisht) në gjuhën shqipe, megjithëse “Kombi shqiptar, në krahasim me mundësitë e veta, ishte aj, qi pat ardhun në ndeshje vazhdimisht, kundra këtij kolosi (Perandorinë Osmane – Sh.H.), e ma tepër se çdo komb tjetër në gjinin e perandorís, për të të ruejtun gjuhën, doket dhe qenien e vet.”
Megjithate – thotë Tahir Kolgjini – qenë emërtimet e ligjeve e të veprimeve administrative e shprehjet filozofike e fetare që paraprinë në rrugën e depërtimit të fjalëve turqishte dhe atyre arabishte e persishte.
Por vërshimi i tyre nuk arriti të cënojë strukturën e gjuhës shqipe, sepse kjo – siç thonte Mustafa Kruja – nuk kishte ndonjë farefisni me gjuhët orientale.
Nga ana tjetër edhe fjalët e huajtura nga turkishtja e, nëpërmjet saj, edhe nga arabishtja e persishtja, në shumë raste pësuan ndryshime formale (e ndonjëherë edhe kuptimore) dhe Fishta, disa sosh, i shtiu në Lahutë si i ndëgjoi, pa i peçatur.
Prej fjalëve të huajtura, sot ato që mund të zëvendësohen plotësisht me fjalë shqipe, duhet t’i hedhim tej, ndërsa ato që janë bërë mish e gjak me shpirtin e shqiptarit, pra edhe janë shndërruar në pasuri të popullit, mund të mbeten përgjithmonë ose deri në një kohë të ardhshme e pastaj “të kalojnë ndëpër skutliça muzeumesh, si rrapçina”. Por në asnjë mënyrë në vend të tyre nuk duhen përdorur fjalë prej gurrash të tjera, çka do të na kujtonte proverbin “shit qen e blej klysh” – thotë Kolgjini.
Në fund të hyrjes, autori i përgjërohet shpirtit shqiptar të Fishtës së madh, i cili me qëmtimin dhe përdorimin e hollë të thesarit gjuhësor popullor “i përgatiti vetes ma të naltin vend në përmendoren kombëtare.”
Pas hyrjes vijon leksiku i fjalëve turke ose të ardhura nëpërmjet saj, të përdorura në Lahutë të Malcis. Fjalori përbëhet prej disa njësish leksikore. Përbri çdo fjale janë shënuar të dhënat gramatikore dhe burimi.
A
Adalet, em. arab.; aferim, fj.lavdërimi, pers.; afis (hafiz), em, arab.; aga, em., tq.; agallarë, em. tq.; agzot, em, tq.; aja (aga), em. tq.; Allah, em. arab; allti ef. tq.; alltije, ef. tq.; alltipatllare, ef. tq.; aman, fjalëz, arab.; amanet, em., arab.; angarí ef. pers.; angllatisë f. tq.; arnavut em. tq.; askjer em. arab.; askjer em., arab; asqer em. arab.; astër ef. tq.; at em. tq.; atllarë em. tq.; atkinë, ef. tq.; axhemi, em. arab.
B
Basmë, ef. tq.; bashibozuk, mb. (em), tq.; begaja, mbf. arab.; berqávers, sh.frz. tq.; beterr mb. pers.; birinxhi mb. tq.; bushurdisun (?); bedevi em. arab.;
C
Cok, fjal. tq..
Ç
Çarje, em. pers.; çakçirë em. tq.; çallmë ef. tq.; çapraz, mb. pers.; çatallue mb. (nga çatall); çavush em. tq.; çenë ef. tq.; çengel em. pers.; çibuk em. tq.; çifteli em. pers.; çelibar em. pers.; çomangë em. tq.; çukurmue fv. tq..
D
Dajak em. tq.; daí em. tq.; daileki ef. tq.; dalldi ef. tq.; daulet em. arab.; demek folje tq.; derman em. pers.; dert em. pers.; dertue f. tq.; dimi ef. (?); din em. arab.; iman em. (?); dintar mb. (din+tar); div em. pers.; doganisë f. tq.; dollamë ef. tq.; domuz em. tq.; doname ef. tq.; dorí em. tq; dumbare ef. pers.; dushman em. pers.; duva ef. arab.; duvak em. tq..
F
Elé, fjalëz, tq.; emër, em. arab.; erz em. arab.; exhel em. arab.; esgjet em. arab..
F
Faní mb. arab.; fasat em. arab.; ferman em. pers.; fiskajë em. (?); fistan em. (?); fitme ef. arab.; fukara mb. arab.; fushek em. (?).
G
Gajresin f. arab.; gajret em. arab.; gazep em. arab.; gazepqar mb. arab.; gerxheli mb. (?); gurabi ef. tq..
Gj
Gjet em. arab.; gjok em. tq.; gjllit ndf. arab,; gjyle ef. tq.; gjytrum mb. tq..
H
Hajduk em. tq.; hafiz em. mb. arab.; hajër em. arab.; hajmali ef. arab; hajn em. arab.; hajvan em. arab.; hak em. arab.; hali ef. arab.; hall em. arab.; hallall mb. arab.; hambar em. tq.; (<pers); handek em. arab.; haps em. arab.; haraç em. arab.; haram mb. arab.; harem em. arab.; harbi ef. arab.; hasëm em. arab.; hasi mb. arab.; hashari ef. tq.; hatër ef. arab.; havale ef. arab.; havan em. tq.; haxhi em. arab.; hazne ef. arab.; hendiqe (shm. i hendek); hokubet ef. arab.; hor mb. pers.; hoxhë em. pers.; hyner em. pers.; huqimet, huqumat, huqumet em. arab.; hysmet em. arab..
J
Ja (për ndo) fjal. tq.; jací ef. tq.; jahudi (?); jallane ef. tq.; jalli ef. tq.; jatagan em. tq.; javash ndajf. mb. tq.; javer em. pers.; jelek em. tq.; jeniçer em. tq.; jestek em. tq.; jyrish (jyrysh) em. tq.; kabul em. arab.; kacaturrë ef. (?); kaf em. tq.; kala ef. arab.; kalldram em. tq.; kajmakam em. arab.; kamish em. tq.; kandak em. tq.; kandar em. arab kanun em. arab.; kapisuz mb. tq.; kapixhi mb. tq.; karabojë ef. tq.; karadak em. tq.; karadreqollë em. tq.; karajfil em. arab.; karajfile em (?); karramane ef. (?); karshi ef. tq.; karvan em. pers.; kasap em. arab.; kasaphane ef. arab.; katil em. arab.; kaurrí ef. arab.; kërdi ef. tq.; kërklluk em (?); kërserdar em. pers.; kijamet em. arab.; klliç em. tq.; koçak em. tq.; koçobash em. tq.; kollan em. tq.; kollçik em. tq.; konisë fv. tq.; konop em. tq.; kryqali mb. (?); kuburë ef. tq.; kujrí ef. tq.; kujunxhi em. arab.; kulihum mb. arab.; kullë ef. arab.; kurban em. arab.; kusur em. arab.; kysmet em. arab.; kyvet em. arab..
L
Laik mb. arab.; lajle ef. pers.; llafe ef. pers.; llokëm ef. arab.; mall em. arab.; malukat em. arab.; manati em. arab.; manovë em. tq.; maraz em. tq.; martinë ef. (?); mashë ef. tq.; matáre ef. arab.; matrahul em.(?); medet em. arab.; mehlem em. arab.; mehmur em. arab.; melaqe ef. arab.; menjene (mengene) ef. (?) metelik em. fr.; meydan ef. arab.; mejdanxhi em. arab.; mexhid ef. arab.; milazim em. arab.; mishliz em. arab.; muhasere ef. arab.; murtat em. arab.; muzhavere ef. arab.; myfti em. arab.; mzdrak em. arab..
N
Ndall em. arab.; nakël em. arab.; nam em. pers.; namlí ef. tq.; nè, fjalëz, pers.; njet (nijet) em. arab.; nishan em. pers.; nishanlí em. pers.; nizam em. arab..
O
Odë ef. tq.; ogur em. tq.; osmanli em. tq.; ortak em. tq.; oxhak em. tq.; oxhakzade em. tq..
P
Padishah em. pers.; paçavurë ef. (?); pagaçë ef. tq; pare ef. pers.; pashë em. tq.; pastërmë ef. tq.; patllake ef. tq.; pehlivan em. pers.; peksimet em. tq.; pelivan (shih pehlivan); penxhere ef. tq.; peshqesh em. pers.; perde ef. pers.; pilaf em. pers.; pis em. tq.; pullalí em. tq.; post em. pers.; pusí em. tq..
Q
Qafir em. arab.; qef em. arab.; qifteli (çifteli); qirah em. arab.; qurk em. tq.; qyflleqe em., ef., tq.; qylah em. pers.; qyp em. tq.; rahá ef. arab.; rajë ef. arab.; ramazan em. arab.; reshperë em. pers.; Rumelí ef. tq..
Rr
Rrezigi ef. arab..
S
Sabah em. arab.; sahat em. arab.; sokak em. arab.; saksi ef. tq.; saraj em. pers.; selvi ef. pers.; selam em. arab.; senet em. arab.; serdar em. pers.; seri em. arab.; sejerxhi em. (?); sermajë ef. pers.; setre ef. arab.; siklet em. arab.; singi ef. tq.; sini ef. tq.; spahi em. pers.; sufari em. pers.; sulltan em. arab.; surrat em. arab.; sylah em. arab.; sylahçi em. arab..
Sh
Shah em. pers.; shallvarë (!?); shan em. arab.; shauret em. arab.; shejshane ef. pers ef. pers.; sherr em. arab.; shish em. tq.; shúrá ef. arab..
T
Tabajë ef. arab.; tabe ef. arab.; taban em. tq.; tagan em. tq.; taksirat em. arab.; tasildar em. arab.; tebajë ef. arab.; telashe ef. arab.; telbiz em. arab.; tellall em. arab.; teqe ef. arab.; terbijet em. arab.; terçuk ef. tq.; terezi ef. pers.; terezitë fv. pers.; ters mb. tq.; terzí em tq.; tesbih em. arab.; timare em. pers.; tobe ef. arab.; top em. tq.; topçi mb. tq.; topoz em. tq.; tufan em. arab.; turbe ef. arab.; turbi ef. pers.; turçeli mb. tq.; turshi ef. pers..
U
Urdi ef. tq.; urum em (?); uxhum (hyxhym) em. arab..
V
Vade ef. arab.; vajmedet (?); vardisun fpv. tq.; vargjeç fpv. tq.; veqil ef. arab.; veqilade ef. arab.; vilajet em. arab..
Xh
Xhade ef. arab.; xhahil mb. arab.; xhamadan em. pers.; xhamí ef. arab.; xhebehane ef. tq.; xhelep em. arab.; xhemiyetli mb. arab.; xhinajet em. arab.; xheverdare ef. arab.; xhublet em. arab..
Y
Ylqe ef. tq.; yzbash em. tq..
Z
Zahire ef. arab.; zamare ef. arab.; zanat em. arab.; zapti em. arab.; zavalli mb. arab.; zenji ef. tq.; zerdeli ef. pers.; ziyan em. pers.; zymbyl em. arab..
Me nënshkrimin Lok Limthi është botuar në revistën “Shejzat” (1-4, Romë, 1967, f. 54-65) një bashkëbisedim gjuhësor, i cili përbëhet prej 43 çështjesh (pikash).
Në fillim të artikullit autori shpreh mendimin se “kur në shqipen tonë shofim ndonji fjalë, qi na duket se asht e nji gjuhe tjetër, përpara se me vendosun përzanien e saj, duhet ta shqyrtojmë nëse ajo rrjedh prej sanskrishtes (gjuha mamë indoeuropiane, ku ban pjesë edhe shqipja). E, në qoftë se po, do ta pranojmë se asht shqip, mbasi edhe gjuha jonë gëzon të drejtën me qenë trashëgimtare e gjuhës amë.”
Si shembull për këtë, T. Kolgjini bjen foljen me hitue (Lumë), fr. hater, pers. chitaften, që Shpend Bardhi e bjen të burimit serbisht. Por prej sbkr. e bjen edhe Çabej.
dhe fjalën posek “ká i ruejtun për dimën”, T. Kolgjini mendon po kështu, sepse – sipas leksikografit Bedros Keresteciyan – kemi në sanskrishte pus’gami “être alimenté, croitre; posayami “nourrir, alimenter, correspondant au turc beslemek (në Lumë: besleme).
Pastaj, radhë pas radhe, Loku merret me shtjellimin e këtyre fjalëve: me shpjegue, me da, degë, vegë, grêmë, vetë e vetulla, i gjymtë, hise, fotulla, gjylpana e gjylpniri, dert, me mtue (ital. intuire, trq. sezmek), zhagmitë, kúr, bujashkë bullashkë bllashkë, hajde, hajt, mos, shumë, për dhunë tande, ndore, kur t’i qerojsh, dheu, dhetar (Lumë), pëlhura, burnut, ndërhuçk, e mçoi dhuna, thânëm, Zeus, vdigë, tmerr e mnderë, kam për të shkue, detyrë, cip cep e kip, typth, be betue besë besue, fe, na u këput shoka, kashmere, me sajue etj..
Punimi është i mbushur plot me frazeologjizma e këto tregojnë se T. Kolgjini e njihte shqipen, veçanërisht të folmen e Lumës, bukur mirë, siç dëshmon vepra madhore e tij “Shpalime rreth Lahutës”, botuar dy vjet më vonë (1969).
Nga e folmja e Lumës ai sjell këtu edhe fjalët e mëposhtme (dhe shumë shprehje): me ftillue “shpërbëj lëmshin”, kekë “hallë”, sharrak “lis çatall”, mashkër “sahan i drunjtë”, tugjin “krejt”, rifet “hise”, me mtue “i bjen në të”, haproj “ekzagjeroj”, kúr “dhomë e të martuarve”, dhetar “banorët e Qafës, Çajes e Dollovishtit”, vdigë “epilepsi”, vdigsh “epileptik”, me marrë kashmerë “marr nëpër gojë dikë”, dhe ndonjë tjetër.
Në shumë raste Lok Limthi përpiqet t’ia gjejë “t’amën e s’amës” (burimin) fjalëve dhe ia ka qëlluar, por ka edhe raste të dështuara, pse ai nuk qe etimolog. Kështu kemi prej tij edhe këto shpjegime të drejta: degë “pa tjetër, duhet të ketë të bamë me fjalën di, dy” (Çabej e jep të afërt me fjalën gjermanike ags, twig – Studime Etimol., III, f. 179); fjalën hise e shpjegon të ardhur nga arab, chisse; me mtue e bjen nga më + tâ (të) (i bjen më te); detyrë e lidh me detë “borxh” (Çabej ka shkruar se detyrë ka dalë nga detorës, si një emër abstrakt prej konkretit).
