“Unë po të pagëzoj në emër të Atit, e të Birit e të Shpirtit Shenjt”, ky është akti i parë i kumtimit shqip. E nisëm me lutje, fjalën tonë të shenjtëruar shqipe, duke e lartësuar këtë gjuhë të perëndisë me më të zëshmen lutje dhe me më të epërmin vullnet për me pranu Atin, t’Birin dhe Shpirtin e Shenjt. E si ma hyjshëm mundet me fillue me u fol brezava gjuha që na bekoi, gjuha që e mbajti t’ndezun zjarrin e shpirtit e t’dritun qiellin e olemniteteve krijuese.
Sot mbushen 561 vjet qyshkur erdhi në gjuhën shqipe, “Formulës së Pagëzimit”, e cila daton më 8 nëntorit të vitit 1462. Ajo është shkruar nga kryeipeshkvi i Durrësit, imzot Pal Engjëlli.
Dokumenti i kryeipeshkvit shqiptar, imzot Pal Engjëllit, mik, këshilltar e bashkëpunëtor i afërt i Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, ruhet në bibliotekën Laurentiane të Firencës dhe për herë të parë është gjetur nga historiani rumun, Nicolae Jorga më 1915, shkruan Radio Vatikani.
Qysh nga ky vit formula e pagëzimit u bë objekt i studiuesve të shquar e të shumtë si brenda po ashtu edhe jashtë Shqipërisë, duke krijuar një repetor bibliografik mjaft të pasur. Mes këtyre emrave të shquar që kanë dhënë kontributin e tyre mund të përmendim me radhë: M. Roques, L. Skëndo, N. Jokli, Fr. Ribezzo, J. Rrota, N. Ressuli, M. La Piana, G. Petrotta, C. Tagliavini, Dh. Shuteriqi e shumë të tjerë të cilët po thuajse e kanë shteruar problemin. Në të gjitha këto studime përparësi ka pasur kryesisht aspekti gjuhësor i kufizuar vetëm në ato 9 fjalë, ndërsa vështrimi historik-kritik i tërësisë së volumit që gjendet në Bibliotekën Medicea- Laurenziana (Firenze) me dokumente të kopjuar që nga shek. XV-XVI është lënë gati disi në hije. Vlera e shkalla e vërtetësisë që ka tërësija e volumit kuptohet do të konfirmonte edhe vlerën e vërtetësinë e pjesëve të veçanta të tij, pra edhe të formulës të pagëzimit, shkruan Elvana Bilalaj në tekstin “Formula e Pagëzimit: fakte historike nga Ilia Karanxha”
Dokumenti është fryt i vizitës baritore që kryeipeshkvi shqiptar, imzot Pal Engjëlli, bëri si bari e udhëheqës shpirtëror i grigjës së Zotit, nëpër Kishat famullitare dhe viset e kryedioqezës së Durrësit.
Në mbarim të kësaj vizite, imzot Pal Engjëlli paraqet pasqyrën e gjendjes së organizimit të Kishës, situatën e vështirë të banorëve e besimtarëve, problemet e mëdha ekonomike e rreziqet që i kanoseshin aso kohe popullsisë dhe duke u lënë porosi, në rend të parë, priftërinjve, por edhe besimtarëve (banorëve) të pagëzonin foshnjat në rast të rrezikut të vdekjes me fjalët e Formulës së ritualit kishtar të Sakramentit te Pagëzimit…
“Unë po të pagëzoj në emër të Atit, e të Birit e të Shpirtit Shenjt”.
Së fundi në këtë dokument imzot Pal Engjëlli u kërkon Eprorëve të Kishës së Romës, Selisë së Shenjtë, të ndihmojnë popullsinë e varfër e të vuajtur të këtyre viseve. Dokumenti më i vjetër që e kemi shqip, pra, i përket kohës së Skënderbeut. Formula e Pagëzimit është një frazë shqip në mesin e një shkrimi latinisht prej 37 faqesh, shkruar nga argjipeshkvi i njohur i Durrësit, imzot Pal Engjelli (1417-1469).
Duke ju referu Radio Vatikanit, sjellim në vëmendje se Karl Gurakuqi shkruan në Shejzat të vitit 1969 n -7-9 në faqe 321 mbi Kongresin e Monastirit 1908-1968 e duke u folur rreth gjuhës shqipe ‘Prej Buzukut n’alfabetin e Monastirit, kur flet për formulën e Pagëzimit shprehet kështu:
“Krye-epishkopi shqiptàar i Durrsit, Pàl Engjëlli( rreth vjetve 1417-1470), mik e bashkëpuntuer i Skandërbeut, njerí shum fetár, me ndiesí të forta atdhetare, pat bâ nji vizitë baritore tue u sjellë nepër të gjitha viset e Shqipnísë mesme. Gjatë kësaj vizite nepër famullít e ndryshme, qi shkojshin me jurisdikcjonin e Durrsit, krye-epishkopi pat vû re shrregullime të shumta në punët e ushtrimit të fés nga ana e famullitarvet, qi nuk ishin aq fort të përgatitun për shërbimet fetare. Kleri shqiptár, ndonsè vendas, nuk interesohej aq fort për popullin, dhe aq mâ pak për punët fetare, prandej Bariu i tyne, Pali, shkroi disá udhëzime, disá rregullore, me anën e të clave u mësonte priftënvet të famullivet se qysh lipsej të silleshin në shërbesat e kishës. Këto këshille i shkroi latinisht me tiutullin:”Constitutiones, ordinationes et statuta nga Paulus Angelus, miseratione divina Archiepiscopus Dirrachiensis et Illiricae Regionis….In Ecclesia santae Trinitatis de Emathia. Anno Dei 1462, Indicitone decima die vero lunae octava mensis Novembris”( ditën e hânë, me 8 të nândorit)”.
E kështu nisi rrugëtimin kjo hyjnesh me na pwrfaqwsu e me na lumturu, me ju ba krah shqipes e me matu, siç do ta hymnizonte i madhi Gjergj Fishta:
Porsi kanga e zogut t’verës,/ qi vallzon n’blerim të prillit;/ porsi i ambli flladi i erës,/ qi lmon gjit e drandofillit;/ porsi vala e bregut t’detit,/ porsi gjâma e rrfès zhgjetare,/ porsi ushtima e nji tërmetit,/ ngjashtu â’ gjuha e jonë shqyptare./ Ah! po; â’ e ambël fjala e sajë,/ porsi gjumi m’nji kërthi, / porsi drita plot uzdajë, /porsi gazi i pamashtri; /edhè ndihet tue kumbue; /porsi fleta e Kerubinit, / ka’i bien qiellvet tue fluture/ n’t’zjarrtat valle t’amëshimit./ Pra, mallkue njai bir Shqyptari, /qi këtë gjuhë të Perëndis’, /trashigim, që na la i Pari, /trashigim s’ia len ai fmis; /edhe atij iu thaftë, po, goja, /që përbuzë këtë gjuhë hyjnore; /qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja, /flet e t’veten e lèn mbas dore. /Në gjuhë shqype nanat tona / qi prej djepit na kanë thânun, /se asht një Zot, qi do ta dona; /njatë, qi jetën na ka dhânun; /edhe shqyp na thanë se Zoti /për shqyptarë Shqypninë e fali, /se sa t’enden stina e moti, /do ta gzojn kta djalë mbas djali. /Shqyp na vete, po pik’ mâ para, /n’agim t’jetës kur kemi shkue, /tue ndjekë flutra nëpër ara, /shqyp mâ s’pari kemi kndue: /kemi kndue, po armët besnike, /qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet, /kah kanë dekë kta për dhè të’t’Parvet. /Në këtë gjuhë edhe njai Leka, /qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xûni, /në këtë gjuhë edhe Kastriota /u pat folë njatyne ushtrive, /qi sa t’drisë e diellit rrota, /kanë me kênë ndera e trimnive. /Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini, /gegë e toskë, malci e qyteta, /gjuhën t’uej kurr mos ta lini, /mos ta lini sa t’jetë jeta, /por për tê gjithmonë punoni; /pse, sa t’mbani gjuhën t’uej, / fisi juej, vendi e zakoni /kanë me u mbajtë larg kambës s’huej, /Nper gjuhë shqype bota mbarë /ka me ju njohtë se ç’fis ju kini, /ka me ju njohtë për shqyptarë; /trimi n’za, sikurse jini. /Prandaj, pra, n’e doni fisin, /mali, bregu edhe Malcija /prej njaj goje sod t’brohrisim: /Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!
Albert Vataj
