Ndoshta do të na pëlqente që portreti i një shqiptari të madh siç ishte fotografi Gjon Milio të kishte më shumë nota lirike dhe pathos, dhe më pak lëndë të ngjeshur dhe shpesh të murosur mendimi filozofik dhe meditimi shprehës. Por Jean-Paul Sartri nuk dinte të bënte ndryshe, nuk mund të shikonte përtej lenteve të tij optike dhe një shpirti të endur prej fijesh të tendosura. Ai gjithsesi e ka skalitur portretin e këtij shqiptari të madh në një memuar të pavdekshëm, e ka gdhendur në një shkëmb graniti për ta përcjellë ndër breza ashtu të paciflosur dhe tërësisht të vërtetë. A.Vataj
Jean-Paul Sartri për një Ekspozitë me fotografitë e Milit në Paris, 1946. marrë nga “Photographs & Recollections” by Gjon Mili, 1980;
Ai ka kokën e një ngrënësi milingonash (anteater) që udhëhiqet nga nuhatja për t’u hedhur papritmas mbi prejën e tij. Nën hundën, shumë poshtë saj, një palë mustaqe të vogla. Pjesa tjetër e fytyrës – sytë, mollëzat, flokët e shpërndarë – të kujtojnë një bandit malesh. Para se t’a takoja Milin, kisha njohur vetëm fotografë që të nxjerrin në fotografi nisur nga një lloj zemërimi, si ai që vret. Mili nuk fyen; ai pëlqen çdo gjë: të ngrënët, të pirët, vallzimin. Harlemin e njeh më mirë se çdo i bardhë, Nju Jorkun, më mirë se kushdo tjetër. Ai është i lumtur. Të vret – më keq akoma, dëshiron të robërojë. Edhe në fotografinë më të mirë, ti je jo më shumë se një trup i balsamosur, ruajtur në hipersulfat, ndërsa vetja jote e vërtetë ndryshon vazhdimisht nën trysninë e përjetësisë. Mili të mban në kurth të gjallë, të papërpunuar; në fotografinë e tij, ti vazhdon të luftosh me veten, si peshku në rrjetë.
Mili është njeri i kurtheve. Ai është plot marifete e lëvizje mashtruese që të ç’armatosin; çdo fotografi e tij është një provë, një përpjekje. Për Milin, mënyrat për të fotografuar janë të shumta sa edhe njerëzit.
Nëse të ka zgjedhur si pjesë të koleksonin e tij, ai jo vetëm që do të ngulë me thumb në tabelën e specieve të tij, të gjitha si të gjalla dhe duke luftuar, por, përtej kësaj, ai do të vëzhgojë a shqyrtojë për të njohur thellë e më thellë. Thuhet se banorët primitivë të deteve të Jugut refuzojnë të lejojnë për t’u fotografuar, duke besuar se kështu mund të bëhen përgjithmonë robër të fotografit. Për të kuptuar urtësinë e tyre ju duhet vetëm të shikoni disa nga portretet e Gjon Milit.
Cili ishte Gjon Mili?
Familja Mili, kur Gjoni ishte ende 5 vjeç, emigroi në Rumani. Këtu ai mbaroi shkollën e mesme. Në vitin 1923 arriti në SHBA ku filloi të merrej me punë të ndryshme ndër to edhe me fotografim si amator. Gjatë punës Mili kuptoi se një nga faktorët më të rëndësishëm të fotografimit ishte ndriçimi i duhur i objektit. Ndërkohë filloi edhe të shkruajë. Tri novela të tij me tituj „Larg”, „Ëndër” dhe „Nëna”, u botuan në revistën „Studenti shqiptar” të Odise Paskalit në Torino në vitin 1929.
Më vonë studioi në universitetin e famshëm MIT (Instituti Teknologjik i Massachusetts), ku diplomoi si inxhinier ndriçimi, profesion me të cilin punoi në ndërmarrjen e prodhimeve elektrike „Westinghouse”.
Mili përdori për herë të parë „fleshin elektronik” dhe „dritën stroboskopike”, të shpikura nga profesori Harold Edgerton më 1931, me të cilin ai bashkëpunoi gjatë.
Në vitin 1937 mori titullin profesor. Ndërkohë Mili, bashkë me studimet dhe eksperimentet në fushë të teknikes, vazhdoi të fotografonte, duke u dalluar përherë e më shumë edhe në lëmin artistik. Fotografitë e tij me ekspozim ultra të shkurtër, përbëjnë një nga dukuritë më interesante të lidhjes së shkencës me artin.
Fotografi
Rëndësi të madhe në jetën e Milit pati njohja dhe miqësia me Faik Konicën, i cili e nxiti të drejtonte dhe të thellonte krijimtarinë e tij në fushë të artit. Për 15 vjet Mili ka punuar si fotoreporter për revistën e njohur amerikane “Life”. Në vitin 1946 u hap në Paris ekspozita e tij vetjake. Filozofi Jean Paul Sartre shkroi për këtë ekspozitë lavdërime të veçanta: „- Mili iu vë tërësisht në grackë, në fotografitë e tij gjendeni në luftë me vetveten – si i zënë në kurth”. Në vitin 1942 Mili kishte fotografuar predhën e një topi avioni kalibër 37 mm, me një kohë ekspozimi prej një të miliontën pjesë të sekondës. Kjo foto u quajt nga shtypi i kohës „shpikje e shekullit”. Po atë vit hapi ekspozitën vetjake „Valltarët në lëvizje” në Muzeun e Artit Modern (MOMA) të Nju Jorkut. Në vitin 1949 krijoi një seri fotosh me Pikason në Valori të Francës. Ndër to ishte edhe ajo më e njohura, me titull „Pikaso duke vizatuar me dritë”, që gjendet në shumë albume të ajkës së fotografisë botërore. Më 1952 hapi ekspozitën kushtuar Pikasos në Galerinë e Parisit. Mori pjesë edhe në ekspozitën kolektive më të madhe të fotografëve të shekullit të kaluar me emrin „Familja e njeriut”, hapur në Nju Jork me 1955. Këtu Mili u përfaqësua me foton „Nudo duke zbritur shkallët”.
Në vitin 1970 u botua në Nju Jork album-monografia e tij „Picasso’s third dimension”. Dhjetë vite më vonë, më 1980 Shoqata „New York Graphic Society” botoi „Gjon Mili – Photographs & Recollections” (Gj. Mili – fotografi e kujtime).
Karriera
Gjon Mili është marrë edhe me kinematografi, duke xhiruar me skenar të vet gjashtë filma dokumentarë.
Veprimtaria artistike e fotografit Mili përfshin me sukses shumë zhanre të fotografisë si peizazhin, reklamën, foton dokumentare, politike, atë të arteve (teatër, kinema, koncerte, vallëzime etj.), sportive, eksperimentale etj. Ai ka pasqyruar në fotoportrete interesante figura të tilla të artit e kulturës botërore si regjisorin Hitchcock, kompozitorin Stravinski, dramaturgun Sean O’Kejsi, piktorin Brak, pianistin Rubinstein, dramaturgun Jonesko, violonçelistin dhe dirigjentin Kazals, piktorin Matis, këngëtaren Zhyljet Greko, aktoren Helen Vajgel, këngëtarët Frank Sinatra dhe Pol Robson etj. Po ashtu, ai ka fotografuar politikanë të njohur të kohës si Presidentin Truman, Ministrin Molotov, Lordin Halifaks e shumë të tjerë.
Ekspozitën e parë vetjake Mili e ka hapur me 1934, ndërsa të fundit, më të zgjedhurat e gjithë krijimtarisë me 140 foto, më 1980 në Nju Jork me rastin e 75-vjetorit të lindjes. Për nder të tij, dhjetë vjet pas vdekjes, në fund të vitit 1994, në Haward Greenberg Gallery të Nju Jorkut u paraqiten punë të bëra prej tij në harkun kohor 1930-1970, si dhe objekte nga jeta dhe vepra e Milit në lëmë të fotografisë dhe filmit.
Ai mbeti gjatë gjithë jetës një amerikan me origjinë shqiptare, duke mos ndryshuar shumë gjëra, që nga emri i tij, të cilin e shkroi gjithmonë „Gjon”, duke thënë vet se „ai shkruhet dhe lexohet kështu vetëm në Shqipëri”, kombësinë dhe sidomos përdorimin e gjuhës shqipe të cilën e fliste dhe e shkruante saktë e bukur.
Gjon Mili vdiq në Stamford, Connecticut, ShBA më 14 shkurt të vitit 1984. WIKIPEDIA
