Nga Albert Vataj
“Refugjatët e Pargës” është një pikturë e italianit Francesco Hayez. Ajo u realizua rreth vitit 1831. I përket periudhës së romantizmit. Trajtesa është tematikë historike dhe teknika, vaj kanavacë. Kjo pikturë i referohet një ngjarjeje madhore të qytetit të Pargës banuar më shqiptare. Sië dihet, ky qytet ishte nën protektoratin anglez dhe i’u shit Ali Pashë Tepelenës në 1819.
Hayez është një nga përfaqësuesit e shumë artistëve që solli tranzicionin në pikturën italiane në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të. Punët e tij të hershme tregojnë një ndikim të dukshëm që ai pati nga pikturat Ingres, delikatesa dhe shpërsia e linjave. Por shumë shpejt ai adaptoi qasjen romantike. Formati i madh i kësaj pikture ka dy efekte: piktori tregon përmasën që në vetvete ka dëbimit jo vetëm në numrin e njerëzve se sa në ikjen e detyruar, ikjen nga toka e tyre, nga varret e të parëve, nga kujtimet dhe ëndrrat. Është një eksod biblik dhe i tillë, vetëm nëpërmjet përmasave të mëdha ai ruan efektin, godet dhe krijon atë mërrëdhënie që piktori ngulmueshëm kërkon ta vendosë mes tablosë dhe kureshtuesve. Në këtë tablo është shkruar fati i njerëzve që u dëbuan nga qyteti i tyre i lindjes, kur britanikët ia dorëzuan atë turqve. Ky fat ngrihet në përmasa monumentale si akuzë dhe si ndëshkim duke u rënë këmbanëve të alarmit. Kryesorja se pse kjo pikturë është kaq e gjallë, kaq potencialisht e fuqishme dhe ndikuese është se piktori flitet se ka qenë dëshmitarë i ngjarjes, ka qenë zemër e trazuar dhe shpirt i ngritur peshë i atij fati tragjik.
Historia
Traktati i Parisit në 1814 nuk kishte asnjë referim për ardhmërinë e Pargës dhe shqetësimi u ngrit mes popullsisë të qytezës. U bë e qartë se Perandoria Osmane kishte një marrëveshje të arritur në 1800 me Rusinë që tokat jodetare të Venedikut duhet të aneksohen nga Sulltani, i cili nisi të kërkojë Pargën si çmimin e pranimit së tij për Britaninë e Madhe si fuqia mbrojtëse mbi Ishujt e Jonit. Komandanti i ri britanik i Ishujve Jon, Thomas Maitland, dhe shumë prej stafit të tij ishin dakord për atë arësye gjeopolitike që preferuan osmanët mbi Parganjotët. Maitland, dëshironte të forcojnte Ali Pashën dhe të zvogëlonte ndikimin vendor rus duke ia shitur Pargën Aliut, i cili kishte rrethuar për vite qytezën dhe nuk arrinte ta pushtonte. Ali Pasha gjatë gjithë kësaj kohe ndërtoi një kështjellë në një kodër pranë fshatit Rrapëz, për të rrethuar Pargën dhe t’iu prerë kontaktin me pjesën tjetër të Çamërisë dhe Sulit. Maitland përzgjodhi nënkolonel C.P. de Bosset, një oficer zviceran, i cili në këtë kohë u kishte shërbyer britanikëve për më shumë se 20 vjet, që të shkonte më mars 1817 në Pargë për të komanduar garnizonin britanik dhe për të informuar banorët për marrëveshjet ndërmjet Britanisë dhe Perandorisë Osmane. Ai kishte qenë akord që Parganjotët, të cilët nuk pranuan të mbeten nën Perandorinë Osmane, duhet të jenë e lirë të emigrojnë dhe të kompensohen për çdo pronë lënë prapa. Një komisioner osman nga Stambolli arriti në Janinë dhe propozoi që kalimi i pushtetit të ndodhë menjëherë.
Maitland udhëzoi de Bosset se qëndrimi i tij në Pargë do të jetë vetëm dy javë para se të kthehej në Zante si një guvernator ose rezident. De Bosset u përpoq të mos zbulojë se britanikët negocionin me Aliun, por vetëm me Perandorinë Osmane. Parganjotët dyshuan të mos jetë rasti dhe ofruan të paguajnë shpenzimet e garnizonit britanik që të mbetet në Pargë. Pasiguria e gjendjes solli tregtinë të ndalohet dhe shumë njerëz filluan të jenë në skamje. Aliu i kontribuoi gjendjes me ndalimin e furnizimeve ushqimore. Shumica e Parganjotëve nuk ishin të përgatitur për të jetuar nën Aliun, se kishin frikë të humbisnin shumicën e pronave të tyre ose duke u skllavëruar. Më pas, një vlerësim i pronës të tyre u bë. Ky proces mori më shumë se ç’ishte planifikuar, sepse Aliu nuk donte të paguante më shumë se ishte absolutisht e domosdoshme. Aliu këmbënguli se çdo Parganjot duhet marrë në pyetje të paktën dy herë, po mori të njëjtat përgjigje për pronat e tyre. Aliu gjithashtu la të kuptohet se disa nga ushtrinë e tij duhet të dërgohen në Pargë, por de Bosset nuk pranoi ofertën. De Bosset më vonë u tërhoq nga Parga pas katër muajsh dhe u dërgua në Zante, ku ai u ishte emëruar president i gjykatës penale për popullsinë vendore. De Bosset dha dorëheqjen e tij dhe mendonte se ai ishte i pakualifikuar për atë pozitë. Në ato ditë, ajo ishte procedura për ta bërë këtë në mënyrë që të pyetje vlefshmërinë ose përshtatshmërinë e asaj punë. Maitland, gjithsesi, e pranoi dorëheqjen dhe deklaroi de Bosset të jetë “paqëllim”.
Më vonë, kur de Bosset u kthye në Angli, ai Bosset paditi Maitland për shpifje dhe për prishjen e reputacionit të tij dhe mori £ 100. Ndërkohë, vlera e 830 shtëpive dhe 31.000 drurët e ullirit në Pargë u vlerësuan të ishin £ 500.000. Aliu refuzoi të paguajë çmimin dhe arriti të shkurtojë vlerësimin dhe të mos pranojë pagesën e tokave pa ndërtesa apo pa kultivim. Britanikët pastaj arritën në shifrën e £ 276.075 dhe shifra e përfaqësuesit osman ishte £ 56.756. Pas bisedimeve të gjata, Maitland ra në dakord për të pranuar shumën prej £ 150.000 në emër të Parganjotët. Blerja e Pargës ishte bërë nga mbledhja e fondeve në pashallëkun e Janinës. Më 28 prill 1819, britanikët ia shiten Pargën Ali Pashës. Para evakuimit të tyre, më 15 prill, imazhet e shenjtorëve ishin marrë nga kishat dhe eshtrat stërgjyshore të të vdekurve hequr dhe rivarrosur në disa shpella në Krioner, disa ishin djegur ose hedhur në det dhe të tjerët u shpunë në Korfuz. Ata e bënë këtë sepse kishin frikë që shqiptarët myslimanë do t’i përdhosnin varret.[89] Aliu filloi grumbullimin e ushtrisë të tij afër Pargës, ndërsa anijet transporti nuk kishin mbërritur akoma për të marrë Parganjotët. Në pasditë, ata hipën në një anije të quajtur Ganymede dhe shkuan në Korfuz. Ata ishin të lejuar të merrnin disa pasurin personale me vete. Parga dhe kalaja e saj u dorëzuan më 10 maj 1819. Do të ishte marrja e fundit territoriale të Aliut. Pas disa kohë, ai vizitoi Pargën dhe admironte bukurinë e saj skenike dhe autorizoi që renovimet të gjera të bëhen për kalanë e Pargës, që u mbaruan në 1820. Rreth 3000 Parganjotë ishin detyruar të linin shtëpitë e tyre dhe të bëheshin refugjatë në Ishujt Jon. Kujtesës kolektive ishin ruajtur të pikëllimin dhe fluturimin e tyre në Korfuz si ngjarje të rëndësishme dhe tragjike në historinë e qytezës. Pas vdekjes së Ali Pashës, disa Parganjotë në Ishujt Jon ishin kthyer përsëri në Pargë.[99] Më pas nën kohën osmane, qyteza i humbi privilegjet e shekujve të mëparshëm.
Sjellja e britanikëve me Parganjotët ngjalli reagime të ndryshme dhe një protestë në Evropën perëndimore të krishterë. Në kulturën greke u thurkënga popullore “Parga” që përshkroi çrrënjosjen e Parganjotëve. Poeti italian Giovanni Berchet e përshkroi gjendjen e vështirë të popullit në veprën e tij: I Profughi di Parga në 1820, nga e cila u frymëzua piktori Francesco Hayez i cili prodhoi një pikturë me të njëjtin emër (1831). Kurse, De Bosset botoi një libër të këtyre përvojave titulluarParga and the Ionian Islands në 1821.
