Sipas saj, poema epike e antikitetit mund të japë edhe sot leksione të mira për luftën.
Në fillim të “Iliadës” – poemës epike të Homerit për Luftën legjendare të Trojës – ka ndodhur një digresion i famshëm, tek pjesa e njohur si “Katalogu i anijeve”, që emëron të gjithë udhëheqësit grekë dhe kontingjentet që shkuan për të luftuar në Trojë. Para se të shpaloset lista e ushtarakëve, Homeri i bën një lutje të veçantë publike muzave, që të sigurohet se ai i ka faktet e sakta:
Tani ju, o muza, që n’Olimp banoni,
dhe si hyjnesha para syve keni
çdo send dhe nuk ju mbetet gjë pa ditur
tregomni prijsit edhe princat danaj
të cilët ne kurrë parë me sy s’i kemi
por kemi ndier lavdinë pamort të tyre
(kjo pjesë është sipas përkthimit të Gjon Shllakut të “Iladës”, botimi i dytë i përpunuar i vitit 1979 – v.j.)
Këto vargje pasqyrojnë një kërkesë bazike të poezisë epike – që nëpërmjet frymëzimit të muzave, vajzave të Kujtesës, të mund të ruajë njohurinë e njerëzve dhe ngjarjet e së shkuarës – një fuqi kjo e vështirë në kulturat e pashkolluara: kulturën orale ku “Iliada” u zhvillua. “Iliada” u përmblodh rreth viteve 750-700 p.e.s., por origjina e saj qëndron të paktën edhe rreth pesë shekuj më parë, thellë në Epokën e Bronzit të Mikenës – botën që poetika e “Iliadës” e evokon.
Letërsia gojore ishte formë për të ruajtur kujtesën për ngjarjet e shekujve…
Mikenasit e dinin shkrimin, por duket se e kanë përdorur veç për shënimet burokratike në pallatet e shteteve. Kur mbretëritë e tyre u shembën rreth vitit 1200 p.e.s., edhe ky përdorim i kufizuar humbi. Kështu, nga fundi i Epokës së Mikenës e deri në Epokën e Homerit, poetët që zbatonin dhe përshtatnin epikën orale, e mbajtën gjallë te kohët e reja traditën dhe kujtesën e botës mikenase.
“Iliada” është e vetëdijshme për rolin e saj si rojtar i kujtesës, dhe besueshmëria është thelbësore për rrëfimin e saj. Epika është vepër letrare dhe lidhet me ngjarjet e disa javëve në vitin e dhjetë dhe të fundit të Luftës së Trojës të zhvilluar mes grekëve dhe trojanëve për Helenën e bukur – mbretëreshën greke që braktisi burrin e saj për të ikur me një princ të Trojës. Shfaqja e karaktereve të saj përfshinë jo vetëm luftëtarët, robërit dhe familjet e tyre, por zotat e pavdekshëm të Olimpit që kryejnë shumë akte mbinatyrore gjatë pjesëmarrjes së tyre të zjarrtë në ngjarjet rreth Trojës.
Megjithatë, pavarësisht akteve të tilla të padruajtura të magjisë hyjnore, epika synon të jetë realiste. Për shembull, similet e famshme homerike evokojnë botën e njohur e të verifikueshme natyrore. Përshkrimi i taktikave dhe plagëve nga betejat janë po aq të besueshme (nëse jo tërësisht të sakta në aspektin anatomik), siç është edhe përshkrimi i kujdesshëm i hapësirës së Trojadit, rajonit rreth Trojës.
Mbi të gjitha, karakterizimi i Homerit për lojtarët kryesorë të epikës është tërësisht dhe vazhdimisht i besueshëm, i arritur përmes fjalëve të personazheve – fjalimeve të tyre – të cilat përbëjnë gjysmën e 15,693 rreshtave të “Iliadës”. Metri poetik i epikut, heksametri daktilik, përshtatet në mënyrë ideale në gjuhën greke, duke lejuar shprehje të zemërimit, indinjatës, zhurmës, pendimit dhe pikëllimit për t’u tërhequr dhe për të rrjedh në ritmin natyror.
“Iliada” ka reputacionin e një epike ekskluzivisht mashkullore, të dobët ndaj karaktereve femërore, por – për të zgjedhur vetëm një shembull pretendues – karakterizimi i ngjyrosur i Helenës nga Homeri, si një grua e nxitur nga pasioni ngurrues e i penduar, është po aq i besueshëm sa Ana Karenina.
Sipas mitologjisë së grekëve të lashtë, Helena – gruaja e mbretit spartan – iku me Parisin, djalin e Priamit, mbretit të Trojës, gjë që nisi Luftën e Trojës
Kur mbaroi e ashtuquajtura Epoka e Errët dhe shkrim-leximi u kthye në Greqi rreth vitit 750 p.e.s., Homeri, në një mënyrë apo tjetër, eventualisht e shkroi epikën. Historia heroike nga bota e zhdukur e Mikenës, tani u përhap në formë virale. Jo vetëm që personazhet e saj, të vdekshëm dhe hyjnorë, frymëzonin artin dhe literaturën tjetër, por besohej se ishin realë. Lufta e Trojës me të vërtetë ka ndodhur: Thukididi, duke shkruar në shekullin e V-të p.e.s., pohonte në fakt se lufta e gjatë kishte çuar në destabilizimin e shteteve greke në fund të Epokës së Errët.
Kryesorja, “Iliada” ndryshoi mënyrën se si njerëzit adhuronin. Sipas historianit të shekullit të V-të p.e.s., Herodotit, ishte Homeri ai që me poetin Hesiod “i përshkroi perënditë për grekët” dhe i cili u dha atyre karaktere njerëzore – personazhet që formësojnë perënditë e Olimpit, që ne i njohim sot. Në të njëjtën kohë, njerëzit krijuan kulte për heronjtë njerëzorë të “Iliadës”, duke i adoptuar si paraardhësit e tyre heroikë. Duke i takuar “Iliadës”, duke zotëruar historinë e proklamuar nga “Iliada”, kjo u bë gurthemel i greqizmit dhe identitetit grek.
Në këtë mënyra, “Iliada” drejtoi jo vetëm rrjedhën e arteve, por edhe të historisë shoqërore. Më pak e matshme po shumë me rëndësi është mënyra me të cilën “Iliada” e nxit audiencën e saj, deri në kohët e tashme, që të përballojë faktet themelore të përvojës njerëzore, si vdekshmëria dhe morali – pjesët e vështira dhe të errëta që shtrihen tek lidhja e identitetit dhe fesë. Ajo që dua të them është se Homeri këtë vazhdimisht e bën të qartë, dhe në mënyrën më sublime në skenën e famshme kah fundi i “Iliadës”, kur mbreti Priam shkon gjatë natës në kampin grek, si përulës ndaj Akilit. Të dy burrat i kanë lutur perënditë e Olimpit në kohë të ndryshme në epikë, dhe lutjet e tyre janë mohuar. Tani misioni i Priamit është të lutet për trupin e djalit të tij të dashur, Hektorit, të cilin Akili e vrau për të marrë hak për vdekjen e shokut të tij, Patroklit. Në gjunjët e Akilit, Priami lutet:
Imazhi i Priamit duke iu lutur Akilit për trupin e Hektorit (pikturë e vitit 1824, e punuar nga Alexander Andreyevich Ivanov)
“Pra, ndero zotat, o Akil Pelidi;
babë ke edhe ti, mëshirë të kesh për mua,
meqë unë jam më i mjerë se ai, pse bëra
një gjë që s’bëri rob i gjallë mbi dhe:
t’i afroj te buzët dorën gjakatare
që më vrau djemtë” –
Kështu tha plaku, e Akili
u shkreh në vaj, iu çua mall për t’atin:
duke i zënë dorën ëmbël, e shtyu plakun,
që kishte rënë ndër këmbët e Pelidit
e i shkuan rrëke lotët për Hektor kryetrimin
ndërkohë Akili herë për t’anë vajtonte
nerë për Patroklin, dhe gjëmonte çadra
nga vaji i tyre
(kjo pjesë është sipas përkthimit të Gjon Shllakut të “Iladës”, botimi i dytë i përpunuar i vitit 1979 – v.j.)
Fuqia e kësaj skene rrjedh jo vetëm nga gjeniu i të rrëfyerit, por nga konsiderata e “Iliadës” për historinë e saj. Tradita epike e ka origjinën në tokën e Greqisë, me shumë gjasa në rajonin verior të Thesalisë, por pas rënies së qytetërimeve të Epokës së Bronzit, gjatë migrimeve poetët udhëtojnë në lindje, në ishullin e Lesbosit dhe në bregun veriperëndimor të Anadollit (tash në Turqi), përfshirë edhe rajonin rreth Trojës: këtë e dimë nga studimet gjuhësore, nga arkeologjia dhe nga regjistrat e lashtë.
Në formën e saj më të hershme, “Iliada” mund të jetë dhënë para audiencave kryesisht greke, por më afër kohës së Homerit, audienca ishte gjithashtu anatoliane – me shumë gjasa me simpatizantë trojanë. Poetët përshtaten sipas rrethanave dhe një nga karakteristikat më të veçanta të “Iliadës” është trajtimi i vazhdueshëm me simpati ndaj trojanëve, të cilët portretizohen si viktima të luftës, e jo thjesht si armiq.
Sipas Herodit, Homeri ua dha zotave emrat dhe përcaktoi sferën e veprimit të tyre…
Po sikur në gjithë ata shekuj prapa, poetët grekë që performonin në Anadoll të kishin refuzuar të përshtatnin epikën e tyre greke me ndjeshmërinë e audiencës ndryshe? Po sikur të kishin qenë të shurdhër ndaj historisë së luftës dhe zhvendosjeve që përjetonin? Po sikur Homeri të bënte që Akili të kthente prapa Priamin; të abuzuar, të poshtëruar apo vrarë? A do të dilte histori tjetër? Me siguri jo, por diçka me pasoja do të kishte humbur në këtë botë. Jo vetëm një skenë monumentale në një histori të madhe e të qëndrueshme, por një deklaratë themelore për njerëzimin – një falënderim i qartë i realizmit të përkryer të traditës së gjatë të epikës.
Longinusi, një dijetar i shekullit të parë, ka shkruar “se në shënimet e tij – plagosja e zotave, grindjet e tyre, hakmarrja, lotët, burgosjet dhe të gjitha pasionet e shumëfishta – Homeri e ka bërë më të mirën për t’i bërë zota njerëzit e Iliadës e zotat njerëz”. Skena ndërmjet Akilit dhe Priamit tregon këtë përmbysje dhe kristalizon atë që poetët e “Iliadës” kishin mësuar gjatë udhëtimit të epikës: se zotat që ne adhurojmë mund të mos përgjigjen, dhe nganjëherë njerëzimi duhet të ngrihet për të përmbushur vendin e tyre. Kjo lavdi është e lidhur pazgjidhshmërisht me humbjen e gjërave më me vlerë. Sepse, fituesi ndan të njerëzishmen me më të cenueshmit dhe me të mundurit; se nuk ka gjë asgjë si fitorja e pastër në luftë. /Telegrafi/
