PJESA E PARE – KTHIMI
Nëse e doni, nëse e ëndërroni kthimin drejt zanafillave, nga largësitë e frikëshme, misterioze epshndjellëse, nga aventurat e fshehta dhe të bujëshme, nga marrëzitë, paradokset, tjetërsimet e pamëshirëshme, nga skajet e Vetmisë, nga kuriozitetet kriminale dhe magjike, nga ishujt plot gjarpërinj e sirena teatri, nga e Panjohura që ngjan si dituri e rrezikëshme por është jodituri e qetë, nga Revolucionet e Shpirtit, nga Utopitë Virtuale – ahere matematikanët (me më pak fantazi se poetët) këmbët e mitizuara të Odiseut – arketip mijëvjeçarësh, i bëjnë një simbol algjebrik të infinitit!
Ç’gëzim ta kuptosh!
VARRI BOSH
Herët në mëngjesin e 7 qershorit 1089 nga një mal i lartë, që më pas mori emrin Mali i Gëzimit, kryqtarët, që nga Europa, e panë Jeruzalemin, trifish i shenjtë, për të krishterët, ebrejtë dhe myslimanët, sipas ebraishtes së lashtë quhej Jerushallaim, arabisht Al-Kuds, pushtuar nga mbretërit e Judesë, nga Aleksandri i Madh, nga mbretërit seleukë, nga Roma perandorake, Bizanti, arabët, selxhukët, qyteti dallohej për bukuri haluçinante, të rrallë, kishte në qendër Tempullin e Ringjalljes, si dhe Varrin e Zotit, ruhej nga një garnizon arab prej 1000 vetësh, sulmi i parë i kryqtarëve u thye, në Gjirin detar të Jaffës vinin anijet europiane me ndihma, mbrojtësit arabë i qëllonin sulmuesit me “zjarr grek”, në kampin e kryqëtarëve mungonte uji i pijshëm, kishte shumë priftërinj, që mbanin kryqe druri në duar, mes tyre qe edhe peshkopi Adenar, nunci i Papës së Romës, Urbani II, në 15 korrik 1099 u bë sulmi përfundimtar, Jeruzalemi u pushtua, bashkë me luftëtarët arabë u vranë 70.000 vetë, banorë të pafajshëm, mijra të tjerë kërkuan të fshiheshin në xhaminë Al Aksa, ngritur në vendin e Tmepullit të Solomonit, por fitimtarët nuk kursyen as pleqtë dhe as fëmijët, u kusaruan të tëra shtëpitë, u vodhën tërë sendet me vlerë, të arta, të argjenda, u plaçkitën dhe tempujt e krishterë, kryqtarët shpallen mbret Gotfridin e Bulonjës, po ai nuk pranoi të vinte kurorë aty ku “Krishti u kurorëzua me kurorë gjëmbash” dhe ra dakort të pranonte vetëm titullin e Mbrojtësit të Varrit të Zotit, ngriti një manastir në luginën Jozofat, në 18 korrik 1100 Gotfridi vdiq në Jeruzalem dhe u varros në mënyrë ceremoniale në Tempullin e Ringjalljes, pranë Varrit të Zotit, kryqtarët krijuan Mbretërinë e Jeruzalemit, duke shpallur mbret Balduinin, vëllanë e Gotfridit të Bulonjës, në 25 dhjetor 1100 në festën e Ringjalljes së Krishtit, Balduini i I u kurorëzua në Betlehem, ku kishte lindur Jezu Krishti, kjo ngjarje qe kulmi më i madh i shekullit të XII, i shekullit tënd Florimont, autori, që shkroi për ty mbase qe vetë në Jeruzalem, sëbashku me kryqtarët e tjerë francezë, europianët shihnin Varrin e Zotit, që nuk mund të kishte kurr varr, Zoti nuk vdes, ç’kuptim të llahtarshëm ateist ka togfjalëshi Varri i Zotit (?), varri bosh dhe mitra bosh janë e njëjta gjë, mitra e Marias nuk mund të ishte varri i fëmijës Jezu, përveç Trinitetit Krishti kishte dhe një veçori: kishte dy natyra, atë hyjnore dhe atë njerëzore, ai mbase donte ta linte në tokë, në Jeruzalem natyrën e dytë, atë njerëzore, po pse vallë të vdekur e të përqeshur marrëzisht (?) nëse dy natyrat qenë në të njëjtin trup, çfarë bëri natyra hyjnore, kur vdiq natyra njerëzore (?), si mund të vdiste njerëzorja, kur qe e bashkuar nga hyjnorja, ose qenë të bashkëngjizura, si mund të ikë kali i purpurt dhe të mbetet vetëm ngjyra e purpurt (?) po kryqtarët nuk mendonin fare, nuk qe detyra e tyre të mendonin, ata fituan, por nuk gjetën veçse një varr bosh, ky është keqkuptimi i krejt historisë, luftohet dhe sakrifikohet vetëm për varre boshe, Krishti sipër qiejve e ka parë i çmëritur dhe i trishtuar këtë skenë, kërkonin varrin e tij, ndërsa Ai nuk mund të kishte varr, mitizohej Vdekja e të Pavdekshmit dhe ky moskuptim qe fyerje për Të, festonin Ringjalljen e Tij, po në boshllëk, Ai nuk u riduk më me natyrën njerëzore, ndonëse është profetizuar Ardhja e Dytë e tij, gjithë shekulli i XII nuk e ka ditur këtë dilemë hapësirokohore, pse njerihyjnore, shekulli i XII i takonte më tepër Florimontit hoktar, bashkohës kronologjik i kryqtarëve, po jo bashkohës shpirtëror i tyre, Florimonti paraaleksandras qe njëkohësisht parakryqëtar, shekulli i XII është mesjeta a koncentruar si lënda e yjeve xhuxhë, një majë qëlpëre peshon më shumë, se sa një katedrale banorët e Durrësit janë gëzuar, kanë kënduar litanira madhështore në kishat e tyre, në bregdet, kur kanë mësuar lajmin për pushtimin e Jeruzalemit, gjithësesi ishin me fat, që nuk kishte vdekur Krishti në kodrat e Durrësit, nuk do ta kursente katastrofa, kjo do të thotë që jo Jeruzalemi, po Durrësi qe i bekuari nga Krishti.
VISET E BALLKANIT
Viset e Ballkanit, kreshta të borëzuara, qytetërime të pafat, të errëzuara nga dritat e dikurëshme, ujëvara me cjep hyjnorë, kështjella plot eshtra të argjenduara nga acari, besime totemike detare, kulte të fertilitetit mbijetues dhe mizor, fushë shahu e paganizmit plot flijime kuajsh të mrekullueshëm, e krishterimit, islamizmit, e bogomulizmit heretik, afreska tronditëse të fabrikuara nga dogmat e përjetëshme, pasionet dhe gabimet – viset e Ballkanit, të gadishullit ilirik Hameus, viset e Ballkanit të mutantëve homerikë dhe shekspirianë, të kreshnikëve të çmendur, delirantë, të valleve që imitojnë astronominë, të zjarreve përpijës të Harresës, viset e Ballkanit – i kishte si çorape në mesjetë këmba e enjtur e Perandorit të Bizantit, pastaj këmba thonjpaprerë e çdo Sulltani.
Çorape e thurrur nga Zoti që u quajt Histori!
DY FREDERIKËT
Një nga mbretërit kryqtarë më të famshëm që në shekullin XII Frederik Barbarosa, ose Mjekërkuqi. Ky qe nga dinastia e quajtur Hohenshtaufen, sipas emrit të kështjellës në Gjermani. Trupmadh dhe tepër i fuqishëm, Barbarosa u bë Atlet i Mesjetës së Krishterë. Bëmat e tij janë poetizuar, si dhe legjendarizuar. Kur ka kaluar në Shqipëri ka ndaluar për ca kohë pranë Shkodrës, në fshatin që sot quhet Barbullush, që është emri i korruptuar i Barbarosës. Barbarosa, ose Mjekërkuqi qe një nga figurat më magnetike të shekullit XII, ai kryesoi Kryqëzatën e Tretë të vitit 1098 së bashku me mbretin anglez Rikard Zemërluani dhe Filipin e Francës, Nipi i Barbarosës, i quajtur Frederiku II, qe akoma më enigmatik dhe tërheqës. Ai ishte rritur në Sicili, që fëmijë. Ndërkohë në Gjermani zhvillohej një luftë e ashpër për pushtet midis familjeve të mëdha kalorsiake. Frederiku II u rrit në Siçili jo vetëm fizikisht por edhe shpirtërisht. Tutori i tij shpirtëror qe një nga njerëzit më të rëndësishëm të shekullit, që më vonë u kurorëzua si Papa Inoçenti III duke u bërë kreu i plotfuqishëm i gjithë krishtërimit. Frederiku II qe jashtëzakonisht i zgjuar dhe i ditur. Ai bëri Kryqëzatën e Tij. Për t’u shpallur mbret gjerman u nis vetëm, thuajse pa shoqërues nga Sicilia, hipur mbi kalin e tij, kaloi Italinë, alpet e Zvicrës dhe arriti në Konstancë. Kundërshtari i tij Otoni i IV, guelfi i Brunsvikut i doli përballë me një ushtri. Aventura e Frederikut II mund të qe një dështim i plotë, por qytetarët e Kostancës sapo e panë u magjepsën nga personaliteti i tij i madh, e njohën për mbret dhe i mbyllën portat e qytetit, ndërsa Otoni arriti dy orë me vonesë në Kostancë pas Frederikut II e kuptoi se i qe përmbysur gjithçka. Qe një betejë pa gjak, pa përleshje dhe fitorja e Frederikut II qe madhështore, sepse qe fitore morale, një strategji e mirëkuptimtë, e famës, e diturisë. Shumë shpejt Frederiku II u bë sundimtari më i fuqishëm në krejt princërit italianë e gjermanë. Tek ai u rrënjos besimi, se qe i përcaktuar, ose i paracaktuar për të sunduar botën. Habitërisht më shumë se sa veriu gjermanik, atë e tërhoqi Palermoja e Sicilisë, sepse e njihte dhe e admironte kulturën e madhe arabe. Në Sicili kishin kaluar të gjithë popujt: fenikasit, grekët, kartagjenasit, romakët, arabët, normanët, gjermanët, por edhe francezët. Duket sikur Sicilia imitonte Kullën e Babilonisë. Frederiku II i fliste të gjithë gjuhët, njihte shumë shkenca, qe poet dhe njëkohësisht një gjahtar i shkëlqyer. I famshëm ka mbetur një libër i tij, që ka shkruar për skiftërët, që përdoreshin në gjueti. Ai i njihte të gjitha fetë, hiqej si i krishterë, por njihte edhe fenë arabe, kuranike. Ai nuk dëshëronte që njerëzit të grindeshin dhe aq më shumë të vriteshin. Bisedonte me përkushtim dhe me kënaqësi me dijetarët arabë dhe në këtë mënyrë myslimanët e adhuronin atë. Por Papa që erdhi pas Inocentit III, i quajtur Grigor, bëri çmos që ta detyronte Frederikun II që të ndërmerrte dhe të sendërtonte një kryqëzatë drejt Tokës së Shenjtë. Ky mbret dijetar nuk donte të luftonte. Megjithatë ai e bëri një Kryqëzatë pa luftë. Ai arriti që pelegrinët europianë të shkonin në Jeruzalem paqësisht. Ai u takua me kalifët dhe sulltanët e vendit dhe nënshkroi një kontratë paqeje me ta. të gjithë u kënaqën, qe mënjanuar gjakderdhja, përveç Peshkopit të Jeruzalemit, të cilin nuk e pyeti askush. Ky Peshkop kokëkrisur dhe xheloz, dinak dhe kokëshkretë shkoi në Romë te Papa dhe i tha se Frederiku II merrej vesh shumë mirë me arabët dhe Papa Grigor u bind se ky mbret i krishterë ish bërë një mysliman i vërtetë. Por Frederiku II nuk e çau fare kokën. Ai e vuri vetë me duart e tij kurorën mbretërore të Jeruzalemit, meqenëse nuk u gjet asnjë prift, apo peshkop, që ta bënte këtë kundër vullnetit të Papës Grigor. Pastaj u kthye në Siçili me anije, i ngarkuar me dhurata që i kishin bërë arabët: leopardë, deve, diamante, dorëshkrime, bimë aromatike etj. Mori me vete edhe artistë dhe arkitektë arabë të mëdhenj, gjeografë, poetë dhe i çoi në Sicili, ku i la të lirë të punonin, të ndërtonin dhe të shkruanin. Krejt i veçantë dhe krejt i papërsëritshëm ai duket sikur krijoi një perandori ekumenike të gjithë popujve dhe të gjithë kulturave. Por intrigat e papës Grigor qenë të pafundme. Vdekja e Frederikut II u legjendarizua. Kështu u krijua ideja se Frederiku II nuk kishte vdekur, por ishte futur në një shpellë të mbyllur në një mal, ngaqë i kishin bërë magji. Befas njerëzit kishin filluar ta shihnin në ëndrra, ata ëndërronin për këtë mbret të madh dhe të mençur si askush, sikur jetonte në Unterzberg, apo në Kyfhojzer, gjoja i larguar nga Sicilia, ndërkohë që ai kishte vdekur në të vërtetë. Ata ëndërronin sikur ai të kish tashmë një mjekër vigane dhe të bardhë ndryshe nga mjekra e kuqe e gjyshit të tij Frederiku I Barbarosa. Njerëzit mendonin megjithëmend se kur punët do të shkonin shumë keq, kur gjaku i trazirave do të mbulonte tokën Frederiku II do të dilte nga shpella e malit. Çdo 100 vjet gjoja ai zgjohej nga gjumi dhe pyeste shqytarët e tij nëse kishte korba rrotull malit, sarkofagut të tij. Nëse ditën që shqytari do t’i thoshte: “Jo mbreti im, nuk shoh asnjë korb”, atëherë ai do të ngrihej dhe do të çante me një të rënë të shpatës tryezën e gurtë mbi të cilën i qe rritur mjekra vigane, do të hapte malin ku mbahej i prangosur nga magjia dhe do të dilte si Shpëtimtar i Botës. Kjo legjendë të kujton legjendën shqiptare të kreshnikëve Mujit dhe Halilit, qe pas vdekjes u ndrynë në një shpellë në Bjeshkët e Namuna. Brenda shpellës qe një kazan i madh, mbi të cilin pikonte gjak nga stalakmitet. Ky gjak vinte nga bota e jashtme, nga jeta e gjallë dhe qe një lloj treguesi se ç’ndodhte tek të gjallët. Kjo të kujton funksionin profetizues të kazanëve prej bakri të Orakullit të Dodonës. Ky motiv mitologjik i Dodonës tashmë qe zhvendosur tek Shpella e Panjohur në Bjeshkët e Namuna. Besimi mesianik popullor, thotë se kur kazani të mbushej plot me gjak, kjo qe shenjë apokaliptike se e keqja dhe padrejtësia qe bërë e padurueshme. Kreshnikët Muji dhe Halili do të shpërthenin Malin e Mbyllur dhe përmes misterit do të dilnin në botën e të gjallëve, për t’u hakmarrë me të padrejtët dhe shtypësit. Në cilën shpellë të tillë magjike është mbyllur dhe ende është në gjumë heroi Florimont?
SURREALIZMI I ALEKSANDRIT TË MADH
Romani kalorsiak lindi në Veri të Francës dhe u përhap në Europë. Çufitërisht në mënyrë fantaxmagorike, romani kalorsiak, u lidh me emrin e Aleksandrit të Madh të Maqedonisë. U përpunuan shumë vepra, të quajtura Aleksandriada. Kemi të bëjmë me përpunimin e disa jetëshkrimeve të lashta dhe më tepër virtuale të Aleksandrit të Madh. një jetëshkrim i tillë i bërë në Egjiptin e shekullit të III të erës sonë u përkthye nga greqisht në latinisht, kurse varianti latin u bë bazë për variantet e para në frëngjisht. Në variantin më të plotësuar të këtij subjekti, Aleksandri i Madh përshkruhet si kalorës mesjetar i mrekullueshëm. Që kur ishte bebe, fëmijë i porsalindur nuk e pranoi me dashje qumështin dhe ushqimi i kësaj fëmije qe me mish të pjekur dhe me verë si të rriturit. Fillimisht vogëlushin donin t’a ushqenin me një lugë prej ari, por foshnja mbante në duar shpatën. Disa poetë trubadurë të shekullit XII si Lambert d’Tor dhe Aleksander d’Berne zbuluan se gjoja Aleksandri një sy e kishte bojëqielli dhe tjetrin e kish të zi, ashtu siç i ka pasur sytë me dy ngjyra edhe Perandori Anastas i Bizantit, që ka lindur në qytetin e Durrësit dhe është mbiquajtur Anastas Diokori. Figura e Aleksandrit të Madh paraqitej me flatra dhe kokë shqiponjë, apo dhe trup luani. Kali i tij i quajtur Buqefal qe një lloj mutanti, një klonim i elefantit me devenë. Në rininë e tij Aleksandri i Madh kishte dy këmisha, njëra këmishë e mbronte nga plagët, tjetra e mbronte nga të ftohtët. Ndryshueshmëria e kohërave dhe e subjekteve qe gati surrealiste. Kështu heroi Aleksandër pagëzohet si kalorës dhe shqytin dhe shpatën ia dhuroi mbretit Solomon, i cili ka jetuar në shekullin X para Krishtit, pra 6 shekuj para se sa të lindte vetë Aleksandri i Madh, kurse armaturën luftarake ia dhuron Mbretëresha e Amazonave, Pantesilea, e cila ka jetuar dhe është vrarë nga Akili ne Luftën e Trojës në shekullin XIII para Krishtit. Ky virtualizëm të kujton romanet e modernizmit, të ashtuquajturin realizëm magjik, apo gërshetimet groteske, të stilistëve mendjemëdhenj, që pretendojnë çmimin Nobël. Aleksandri historik pushtoi botën deri në rrëzë të Himalajave, duke u bërë kështu perandori më i madh në kohëra. Kurse në romanet kalorsiake Aleksandri i Madh lëviz lirisht, në viset gjermanike, në stepat ruse, në ishujt e vikingëve, në Francë, në Afrikë dhe në Ballkan. Në rrugëtimet e fushatat e tij, ai është më tepër një Perandor i Perëndimit, se sa i Lindjes. Kemi rikthime mbrapsht në hapësirë dhe kohë, në formën e alibive më të hatashme dhe më kurioze të historisë. Aleksandri nuk synon për të pushtuar botën, por për të mësuar dhe për të parë gjithçka. Ai futet edhe në universin e fabulave, ndesh njerëz me kokë qeni, hyjni në formë breshkash, magjistarë në forma tigrash, mes alpeve befas gjen burimin e rinisë së përjetshme, qëllon të ndodhet në një pyll, ku në vend të luleve dhe pemëve mbijnë nga toka vajza të reja, që kur bien ngricat futen përsëri nën tokë. Udhëton për tre vjet me rradhë në vendin e Errësirës së Përjetshme dhe tre vjet të tjera në vendin e Dritës së Përjetshme. Njëherë Aleksandri takohet me një xhongler, i cili i shndrronte lulet në pishtar. I habitur nga kjo mjeshtëri, i dhuron xhnglerit një mbretëri të tërë. Romanet kalorsiake për Aleksandrin kanë gjalluar në vendet sllave, madje edhe tek arabët. Aleksandri i Madh bëhet një hero antropologjik dhe natropocentrik. Është një nga herezitë më të padëgjuara në botë, që Aleksandri i Madh jepet si një kalorës i krishterë, që qan për Shën Mërinë dhe përgjërohet për Jezu Krishtin. Të gjitha këto arabeska motivesh e rrethojnë figurën e Aleksandrit të Madh. Romani poetik i Florimontit është i dyzuar në mënyrë të frikshme. Kjo të bën të pikëllohesh, ta troshit dhe ta pluhurzon guximin për të shkruar romane në ditët e sotme. Të gjitha prerjet konceptuale dhe gjetjet stilistikore janë zbuluar shumë kohë më parë. dhe mëtimi për t’u bërë zbulues i formave të reja, është një qesharakësi.
KRYQËZATA E FËMIJËVE
Kryqëzatat e të rriturve, e kalorësve mjekërmëdhenj u sfiduan befas në vitin 1212 nga kryqëzatat e paparashikuar në të gjithë kohërat, që u quajt Kryqëzata e Fëmijëve. një djalosh 10 vjeçar me emrin Nikllas, u tregoi të tjerëve, se kishte parë një ëndërr, ku ishte shfaqur një ëngjëll, që i kishte thënë se Jeruzalemin do ta çlironin jo mbretëritm princërit, kalorësit, por fëmijët e paarmatosur. Këta fëmijë do të udhëtonin me këmbë deri në breg të detit dhe atëherë do të ndodhte çudia, deti Mesdhe do të tërhiqej, ose do të thahej dhe fëmijët do të lëviznin midis peisazhit fundësor, plot enigma, mbase mes rrugëve të qyteteve të mbytura, mes tempujve dhe kështjellave të Atlantidës, të fundosur para shumë shekujsh, të mbetura në ëndrrat e filozofit Platon. Fëmijët do të kalonin kështu të gjitha hapësirat dhe kur të arrinin në Tokën e Shenjtë, në Jeruzalem, saraçenët do të tërhiqeshin, një forcë e padukshme do t’i nguroste duart e tyre, shpatat, shigjetat, do t’i kthente kuajt në skulptura, askush nuk do të kishte fuqi të qëllonte mbi fëmijët e pafajshëm. Mbase këta fëmijë qenë ringjallja e fëmijëve që dikur masakroi Herodi biblik. Kjo ngjarje që në ikonografinë bizantine njihet si Masakra e të Pafajshmëve kish bërë përshtypje të madhe, sepse vrasja e fëmijëve të lindur në të njëjtën ditë të jezu Krishtit, synonte që të zhdukte edhe vetë Jezu krishtin. Krishti nuk e harroi kurrë, që qe ai i Vetmi, që shpëtoi, ndaj kur shkoi në Parajsë i ringjalli foshnjat e masakruara dhe shpirtrat e tyre i futi në trupat e fëmijëve të Europës, që dëshëroni të shijonin Jeruzalemin. Turmat e fëmijëve të vegjël kaluan shtigjeve dhe tërthoreve të Europës në Jug, vetë Papa i Romës e bekoi kryqëzatën e tyre: “Le të shërbejnë këta fëmijë si qortim për ne, te rriturit. Ndërkohë që ne flemë, ata do të çlirojnë Tokën e Shenjtë”. Kjo kryqëzatë e pabesueshme, delirante pati një fund pafundësisht tragjik. Shumë fëmijë vdiqën nga uria, sëmundjet dhe lodhjet. Kur ata arritën në bregun e Detit Mesdhe, nuk ndodhi asnjë lloj çudie. Papritur tregtarë të pashpirt dhe dinakë u premtuan kryeqtarëve të vegjël që do t’i çonin në Tokën e Shenjtë, por i shitën si skllevër, shumë nga ata përfunduan për të shfryrë epshet në haremet e homoseksualëve lindorë. Për këtë subjekt ka bërë një poemë të dhimbshme, por edhe alegorike, Bertolt Breht.
Hafiz Shirazi, qytetërimi yjor i poetëve
Hafiz Shirazi është një princ i poezisë botërore. Kështu e ka quajtur Gëtja. Nuk është aspak e çuditshme, ndonëse edhe sot e pabesueshme që Gëte, kjo emblemë poetike e kulturës perëndimore, u mahnit nga poetët e mëdhenj të Lindjes.
Fjala vjen nga poeti indian Kalidasa. Madje, hyrjen e kryeveprës së vet, Fausti, Gëtja e ka marrë pikërisht nga drama poetike e Kalidasës “Sakumtala”. Më pas, Gëte u njoh edhe me poezinë e lirikut të papërsëritshëm pers Hafiz Shirazi.
Gëte shkroi edhe nën shëmblltyrën e poetikës lindore një libër të rrallë, poetik “Divani perëndimoro-lindor”. Gëte, duke e vlerësuar lart hafiz Shirazin, nuk bën gjë tjetër veçse vërteton tezën e tij profetike se letërsia në esencë, është përherë një letërsi botërore, pavarësisht origjinave etnike të poetit, pavarësisht gjuhëve.
* * *
Hafiz Shirazi vdiq në vitin 1325 në moshën 64-vjeçare. Ai pranoi me metafora të epëshme, fuqindjellëse dhe delikatesëkrijuese krejt shek. XIV.
Në këtë shekull në Shqipëri, u krijua një vepër arti e pashembullt me ar dhe mëndafsh; Epitafi, i quajtur konvencionalisht (jo saktësisht) i Glavinicës, sepse u përket princërve Balshaj, duhet quajtur “Epitafi i Balshajve”. Kjo kryevepër e qëndisur, ka një skenë ikonografike të njohur dhe fatale: Zbritjen e Krishtit të vdekur pas kryqëzimit. Në këtë epitaf, që është konsideruar si i dyti në llojin e vet në Evropë, nga bizantologu i madh francez Andre Grabar, është edhe vargu mahnitës poetik: “O ti që zotëron jetën, tani je i shtrirë dhe pa frymë!”.
* * *
Hafiz Shirazi ka mbiemër emrin e qytetit të Shirazit, qytet metropol i kulturës, ashtu si piktori ynë Onufri, kryemjeshtri i ikonografisë u mbiquajt “i Neokastrës” (emri i Elbasanit) dy shekuj më vonë.
* * *
Hafiz Shirazi nuk është më kot një qënie centaur, njeri dhe qytet.
* * *
Në shek. XV qarkullonte në Shqipëri një kopje e divanit të famshëm poetik të Hafiz Shirazit ndër të rrallët në botë. mundet që edhe Gjergj Kastriot Skënderbeu të ketë dëgjuar në rininë e tij, emrin e ndritur të Hafiz Shirazit.
* * *
Lidhjet me Persinë e vjetër, dëhsmohen në Shqipëri që në epokën arkaike. Stili ornamentor, lindor i qeramikave atike dhe korentike, të shek. XVI p.e.s, të gjetur në qytetin arkeologjik të Durrësit, lidhen me ndikimin e qytetërimin pers. perandoria vigane perse, në këtë lak kohor, kishte një zhvillim të madh. qytetet polis të Greqisë ballkanike dhe ishullore, nuk kishin krijuar dot një lidhje të një stature politike të përbashkët.
Vetëm Aleksandri i Madh i Maqedonisë, duke pushtuar Greqinë, krijoi një shtet multietnik, duke bërë të mundur realizimin e një ëndrre përrallore, për të shkatërruar dhe ribërë Perandorinë Perse, për të arritur deri pranë Himalajeve, në Lindjen më të skajshme.
Dijetarët e qytetërimeve, e kanë quajtur këtë kryevepër si koinenë e parë të qytetërimeve, një matricë të globalizmit antik.
Për herë të parë, bota u pa si një e tërë, njerëzimi u pa si një planet. Në kohërat moderne, kemi një rikthim tek kjo ide, por me një formë dhe një përmbajtje tjetër, gjithashtu jo pa paradokse të tmerrshme.
* * *
Historiani antik Apiani i Aleksandrisë i shek.II e.s, ka regjistruar një legjendë të habitshme, gjenealogjike.
Për këtë legjendë, kam shkruar në librin “Panteoni ilir”. Apiani thotë se “Iliria e mori emrin nga Iliri, i cili ishte bir i Polifemit, si dhe Galateas, prej tij lindën kelti, Gali etj. Bijtë e Ilirit kanë qenë edhe Enkeleu, Autari, Dardani, Medi, Taulanti, Perrebi si dhe vajzat Partha, Dasara etj., etj. Kjo legjendë tregon se Medi ose medët, ose Partha, ose Parthët, që lidhen me etninë e persëve të vjetër, të iranianëve, janë të një familje me ilirët mdhe Ilirin.
Në të vërtetë, sado fantastike dhe e pabesueshme të duket kjo legjendë, në rrafshin tubues, familjar, gjuhësor, të pemës së gjuhëve indo-evropiane, tregon një të vërtetë. Edhe ilirishtja, edhe persishtja e vjetër, janë gjuhë indo-evropiane.
* * *
Lidhjet midis Shqipërisë dhe Persisë së vjetër, për një dijetar të kujdesshëm dhe akribik, janë të shumëkuptimta dhe të ndërrafshme: në gjuhësi, antropologji, muzikë dhe madje kostumologji etj.
Vështirësia qëndron në studimin e harkut tepër të madh kohor, për të shpjeguar “pse”-të e qëndisjes së shekujve me këto motive ndikimesh.
* * *
Hafiz Shirazi është në zanafillën e njërit prej qytetërimeve më të mëdha të botës: kulturës artistike dhe poetike perse. Vetë emri i ranit, nuk është gjë tjetër, veçse forma e emrit “Arian”.
A nuk u mbiquajtën edhe popujt indoevriopianë shpesh në antropologjinë e shek.XX-të, si popujt “arianë”?
A nuk shkruajti edhe Fidrih Niçe kryeveprën e tij filozofike “Kështu foli Zarathustra”, duke riaktualizuar emrin e Zarathustrës, që në shek. VI p.e.s., krijoi një fe botërore?
A nuk ka ndikuar edhe mithriatizmi në epokën romake në Shqipëri ku janë gjetur edhe disa monumente që i kushtohen këtij kulti?
A nuk ka ndikuar mithriatizmi në konkurrencën e tij me krishtërimin në vetë formësimin e këtij të fundit?
* * *
Në Iranin e vjetër në persi, në epokën sasanide, muzika, poezia dhe artet patën një zhvillim marramendës. Pasi ndërtoi qytetin e Xhundi Shakur, në Kuzistan, mbreti i fuqishëm Shakuri I, ngriti një universitet të madh në këtë qytet, për të gjitha shkencat e kohës, mësoheshin nga profesorë persë, romakë, grekë, indianë dhe tutorë të tjerë.
Fatkeqësisht, sot nuk ka mbetur asgjë nga kjo arkitekturë.
Pas pushtimit të Persisë lindore dhe grabitjes së Stesifanit nga arabët, kur u pyet për fatin e universitetit dhe bibliotekës që u shkatërrua, Kalifi II u përgjigj: “Libri i Shenjtë mjafton!”. Biblioteka u dogj, kishte gjysmë milionë libra.
Megjithatë, shkencëtarët kanë informacion për librin unik “Artang”, ose “Ariang”, që ishte tërësisht i ilustruar, mbi muzikantët dhe kompozitorët e asaj kohe si Nakisa dhe Barbod, instrumenta popullore dhe tonalitetet që pasqyrohen në vargje si përshëmbull të Hafiz Shirazit:
“Në lastare qiparizi,
kënga pahlave e bilbilit
Psalm mistik këndoi, në mbrëmjen e së djeshmes”.
Kryeministri el-bujdeve, kishte 200 mijë libra. Bibliotekat familjare në Persi, ishin të zakonshme. Tradita diturake u substancializua nga Xhabir Ibn Hajami, i kohës së Imam Xhaferr Sadikut, nga Raziu, kimist dhe fizikant, që themeloi edhe parimet moderne të mjekësisë, që përdoren gjerësisht edhe sot, nga Farabiu, autori i veprës “El-Musiki Kebr” (Muzika e Madhe), që u mbiquajt edhe Mësuesi i Dytë pas Aristotelit. Poetika perse arriti kulmin në shek. X, kur një numër i madh poetësh, astronomësh, matematikanësh, historianësh, gjeografësh, filozofësh, u shfaqën në mbarë Iranin si një kostelacion i qytetërimit.
Në shek. X, u arrit një koine shpirtërore dhe etnike, në krye poeti i jashtëzakonshëm Firdusi “Shah-Nameja” (Libri i Mbretërve), i tij arriti ta kapërcente “arabizmin” e përgjithshëm dhe i mbijetoi kulturës arabe e cila i ishte imponuar vendit nga pushtuesit.
Kryevepra e Firdusit, tregon se u ringjall dhe u ruajt norma origjinale e gjuhës: në 60 mijë vargjet e bëra nga Firdusi, janë përdorur vetëm 984 fjalë arabe.
Para Firdusit, njihet si themelues i gjuhës perse, Rudaki i Samarkandës. Por kryerilindasi, ishte Firdusi. Shumë mbretër samanidë si Ez-Zar dhe El-Buid, ishin rilindas në këtë hark kohor.
Vetëm Zahib Ibn Ihadi, Avicena, Dinvariu, mjeshtri i historisë, astronomisë dhe botanikës, Biruniu, gjeograf dhe astronom, Omar Khajami, filozof, poet, matematikan i madh që përcaktoi figurën “pi”, ndër 400 figura dhe zgjidhi 11 format e ekuacionit të tretë, janë emra që janë skalitur në kulturën e njerëzimit.
Khajami, ishte edhe zbulues i teorisë së determinizmit dhe krijoi një kalendar shkencor astronomik.
Të mos harrojmë edhe Gazaliun, fizikant-jurist, si edhe Ibn Hajsanimin, filozofin dhe fizikantin e shek.XIV që llogariti shpejtësinë e dritës dhe perimetrin e Tokës.
Të gjithë këta emra, janë sivëllezërit komunitarë dhe shpirtërorë të Hafiz Shirazit.
* * *
Në vitin 2004, në Muzeun Historik Kombëtar, unë organizova diskutimin krijues të librit të Hafiz Shirazit “Kur nis të çelë tulipani” të shqipëruar nga profesori dhe miku im Dalan Shapllo.
Ky libër, u pëlqye, ishte një përpjekje e suksesshme e shqipërimit të një pjese të Divanit të Hafiz Shirazit. Ruaj nga ky tubim edhe një fotografi.
Ka disa kohë që i ndjeri Dalan Shapllo nuk është më, ka shkuar në botën e përtejme për t’u takuar ndoshta me vetë Hafiz Shirazin dhe për të shkëmbyer mendime për poezinë.U organizua në kryeqytet një simpozium shkencor me rastin e ribotimit të librit të shqipëruar të Hafiz Shirazit, nga Dalan Shapllo.
* * *
Takimi im i parë me Hafiz Shirazin, është gati i pabesueshëm, gati bizar.
Në vitin 1994, studiova ca kohë në “L’ecole francaise” në Romë. Po bëja një specializim për arkeologjinë dhe historinë e artit. Banoja në Piazza Navona, një nga sheshet më të mrekullueshme të botës. Në rrugët e gurta që ndërlidhen me këtë shesh, mbrëmjeve kishte gjallëri të pazakontë. Pikërisht në këto rrugë, nëpër qoshe, rrinin të ulur në disa karrige portative, duke mbajtur përpara qirinj të ndezur si të mbështjellë me zambakë prej qelqi fallxhoret profesionistë.
Më tërhoqi vëmendjen një burrë fisnik me flokë dhe mjekër të shkurtër, krejt të thinjur, gati si një skulpturë baroke prej argjendi, me ca duar të dobëta dhe gishtërinj tepër të gjatë që dukej sikur vallëzonin.
Ky ishte fallxhori më i famshëm, një poliglot i hatashëm, që u jepte përgjigje në të gjitha gjuhët, që dinin turistët nga Japonia, India, Ballkani, Britania, Argjentina etj.
Kurrë nuk i kam besuar fallxhorët, ndonëse kam një ndjenjë gati mitike për ta, një këndellje të brendshme, mbase dhe frikë. Pikërisht, tek ky fallxhor i cili më dukej si kryetari i një akademie gjuhëtarësh, por i shkarkuar nga detyra prej politikanësh të çmendur dhe analfabetë, unë u afrova dhe pyeta sesa kushtonte të hidhja një fall.
Përgjigja ishte 25 mijë lireta. Pranova. Ishin para falxhorëve disa sende dhe disa libra. Instiktivisht, pa e kuptuar zgjata dorën dhe preka njërin nga librat, me kapak të purpurt. Ishte libri i Divanit poetik të Hafiz Shirazit në anglisht dhe në persisht, e hapa librin në njërën nga faqet, fytyra e zymtë e fallxhorit u ndriçua nga një dritë inkadeshente si fytyra e profetit Moisi kur zbriti nga mali dhe e pa Zotin në formën e një shkurreje që digjej, por që nuk konsumohej. Nuk mbaj mend se ç’lexoi në librin e Hafiz Shirazit fallxhori për fatin tim. Pa dyshim, jo ndonjë gjë të këndshme, as ndonjë kërthnesje mahnitëse dhe magjike.
Më vonë, kur kam lexuar për qytetërimin pers, jam befasuar kur lexova se Divani i Hafiz Shirazit ishte libri kryesor për fallin në Iran. Të hedhësh fall apo të bësh parashikime nga Divani i Hafiz Shirazit, është një traditë e hershme e përdorur nga shumë njerëz që njihnin dhe kuptonin poezitë e këtij poeti, duke përfshirë jo vetëm iranianët por edhe të gjithë persisht-folësit.
Në çdo gazel të Divanit të Hafiz Shirazit, në mënyra të ndryshme interpretimi gjenden pjesë nga jeta e përditshme e atij që hedh fall.
Kjo është arsyeja që Divanin e Hafiz Shirazit, e thërrasin ndryshe edhe si “Fjala mistike”.
* * *
I paharrueshmi dhe i mrekullueshmi Fan Noli kur lexoi përkthimon në anglisht të “Rubaira”-ve të Omar Khajamit, bërë prej Fidxhearldit, ra në lakun e poezisë së madhe të Lindjes. Nuk u çlirua dot nga ky lak. Madje edhe kur u rrek të kthente në shqip “Rubairat” e Khajamit.
Thuhet se Fidxheraldi ishte krejt i panjohur në Angli. Njihte persishten dhe rastësisht e gjeti librin e Khajamit. Kur e ktheu në anglisht Khajamin, Anglia e Shekspirit u pasurua edhe me një poet tjetër, sipas shprehjes së Borgesit “Një persian që çuditërisht shkruajti në anglisht”. Borgesi nuk bëri asnjë paradoks. Tregoi një të vërtetë të ndërthurur, ose një dyzim të së vërtetës. Khajami, në formën e dytë si Fidxherald, është kështu një poet i dytë.
Mendoj që Noli e ka përkthyer Khajamin, jo prej persishtes, por prej anglishtes dhe u bë kështu një poet i tretë. Asnjëherë nuk e ka arritur kulmin e shijes dhe të estetikës poetike si tek “Rubairat” e Khajamit. Me këtë rast, Noli shkroi edhe një esse plot substancë. Është e nevojshme të citoj diçka prej kësaj esseje.
Noli thotë se Persia ka patur një Përlindje kulturore, diturie dhe letrare, që nxori një varg mendimtarësh, shkencëtarësh dhe poetësh të mëdhenj si Firdusi, Avicena, Omar Khajami, Atarin, Saadiun, Rumiu dhe Hafiz Shirazin. Kjo përlindje e shkëlqyer, buron drejtpërdrejt nga qytetërimi greko-romak, kështu lindi edhe përlindja arabe, e cila me anën e Spanjës, influencoi Evropën mesjetare që përgatiti Rilindjen e madhe italiane, nënën e qytetërimit modern. Në çdo periudhë të qytetërimit të lartë, ashtu edhe në kohën e përlindjes persiane, ka patur një luftë të gjatë midis lirisë së mendimit dhe dogmatimatizmit fetar.
Në shekuj, para lindjes së Omar Khajamit, Persia ishte sheshi i konfliktit midis feve të ndryshme si paganizmi greko-romak, zarathustrizmi dhe mithriatizmi persian, brahmanizmi dhe budizmi indian, judaizmi, kristianizmi dhe islamizmi semitik. Intrelektualët persianë në këtë përballje të hatashme, të ushqyer dhe të rritur me urtësinë klasike, kultivuan filozofinë, shkencat dhe Lirinë e Mendimit.
* * *
Esseja e Fan Nolit, një traktat i vogël estetik i vlefshëm edhe për sot, kur është shpallur “përplasja e qytetërimeve”. Në të vërtetë, nuk ka një përplasje të tillë apokaliptike, por janë interesat ekonomike dhe politiker. Qytetëerimet janë përherë enë komunikuese për të gjitha kohërat.
Të paktën Gëteja ishte shumë herë më i mençur në këtë pikë, sesa të gjithë politikanët e gjallë dhe të vdekur të kohës.
* * *
Hafiz Shirazi është princi i poezisë duke qenë njëkohësisht edhe plebeu i saj.
Qytetërimi yjor i poetëve na ndriçon vetëdijet. Është një gjë pozitive që shqipërohen lirikat mahnitëse të Hafiz Shirazit. Ndikimi i Hafiz Shirazit, duket edhe tek poetët shqiptarë të shekujve ZVII-XVIII, sidomos tek Nazim Berati dhe Sulejman Naibi. Por edhe tek Naim Frashëri.
* * *
Lirikat e Hafiz Shirazit, gazelet e tij të famshme, janë imituar edhe nga një poet i madh modern, Federico Garsia Lorka. Poetika e Hafiz Shirazit, ka një modernitet të brendshëm, gjithmonë dy vargjet e fundit të çdo gazele, janë një drejtim që vetë poeti i bën vetvetes, duket sikur e pyet vetë poeti binjakun e tij të quajtur Hafiz Shirazi.
* * *
Poetët nuk mund të vdesin, ndërsa politikat edhe vdesin. Në letërsinë botërore, poetët i kapërcejnë muret, janë të ndërmurshëm.
