Pirgjet me libra që i ka thekur me shpirtin e paepur në dallgët e përbinshme të pasionit, tashmë janë kreshta e krenarisë dhe arritjes. Shihen mes tyre dhe koha përpëlitet në këtë përballje sfidantësh. Sot gjithçka mbetur në atë pirg pune vetmohuese. Ai, nuk mundet më t’i shkojë pasionit pas dhe vetmohimi të gjej tek ai ende atë shpirt blatues që gatitet të jepet perëndisë së famës. Botën rreket ta shohë nga dritarja e pallatit ku banon, nga ekrani i televizorit, i cili më shumë se e paqton, i’a helmon gjakun e zemrën i’a copton. Ndonjë kafe në barin aty afër është më e shumta që mund t’ia vjedh këtyre ditëve të funddimrit. Askush nuk e telefonon, askujt nuk   bie rruga nga “strofulla” e tij. Jeton, jeton një jetë që nuk i’a ndez gjakun e nuk i’a hov vrullin. Ndrin plogësht dritën e ditës që ikën dhe asaj që vjen duke vibruar në flakën e ndrojtur të qiririt që e përpush. Ramiz Lika ka mbetur po ai, vetëm em shumë vite mbi shpirt, dy operacione në trup dhe një lëndim në shëndet.

Njeriu i punës dhe vetmohimit
Ramiz Lika është nga ato zelltar të dijes, krijimit dhe shqipërimit, të cilët me vepër kanë ndërtuar universin e tyre dhe krijuar etalonin e njësive matëse të mundësive që zotëron një shpirt shpërthyes dhe një vullnet kërkues. Përmes asaj përpjekjeje titane për t’iu bindur “bishës” së pabindur të pasionit për mësuesinë, letërsinë dhe emancipimin, ai ka sendërgjuar atë identitet, të cilin jo vetëm e njohin të gjithë por shërben si një busull orientimi i atyre që vetmohuesja e krijimit i ka thirrur në një epje nënshtrimi, në një sprovë heroike.

Përmbledhtaz në një jetëshkrim
Ramiz Lika u lind në Zagorë, komuna Shkrel, Malësie e Madhe, më 27 mars të vitit 1939, ndryshe, 15 javë para Shën Gjergjit të atij viti, ose atë kohë kur 15 aeroplan janë pa duke fluturuar në qiellin e asaj zone (është fjala për kohën e pushtimit të Shëipërisë nga Italia).
Mësimet fillore i merr në vendin e lindjes, ku spikat për përkushtimin për nxënien. Një kohë e vështirë, por një kohë së cilës ai i mori atë energji shpirtërore që shtyti gjithnjë e më fuqishëm drejt ëndrrës. Në vitet e mëvonshme, formimi i tij do të ngjizej në të tjera angazhime dijetuese, të cilat nisin me një shkollë fetare, për t’u pasuar njëra pas tjetrës deri në formimin akademik, atë për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe. Zotëron arabisht, rusisht, italisht dhe angalisht, gjuhë të cilat i ka nxënë në mënyrë autodidakte në një përformancë të admirueshme. Veprimtarinë e tij krijuese e përbëjnë 12 romane të shkruara në kohët e dy regjimeve, ku spikat për një tendencë disidence, moderniteti dhe kurajoje kumtuese estetike, e cila fatmirësisht nuk i solli konsiguenca ndëshkuese. Një pjesë të rëndësishme e punës së Ramiz Likës është shqipërimi. Rreth 25 është numri i botimeve të përkthyera nga rusishtja, italishtja dhe anglishtja, përfshi dhe një numër të konsiderueshëm shkrimesh publicistike dhe pedagogjike, të botuara në periodikët dhe shtypin e përditshëm.

Në kryeqytetin e shpresave të shuara
“Mendova se kryeqyteti do të mund të më jepte shumë më shumë ngase më dha ajo qytezë ku nuk ndodhnin gjëra të mëdha, por gjithsesi jetoje në harmoni me natyrën dhe njerëzoren”, i tha këto fjalë Ramizi ndërsa përpiqej të krijonte një panoramë të asaj që nuk e gjeti dot në këtë qytet të zhurmshëm, në skllavërinë e kësaj vetmie trishtuese mes njerëzve.
Shkrimtari është vërtet një pjesë e qytetit, ai nuk pretendon të jetë pjesë themelore, por pjesë plotësuese dhe, për çdo rast, e ndryshueshme. Në të vërtetë, në stivën e ndërlikuar të aktorëve dhe faktorëve, të veprimeve dhe kundërveprimeve, të pohimeve dhe të mohimeve, të virtyteve dhe veseve, të konfuzioneve dhe stimujve; me të cilat  është i mbushur qyteti i madh, gjithçka është e qartë se në atë gjithçka hyn edhe shkrimtari, edhe pse është gjë aq e paktë  mund të jetë kalimtare dhe e shkëmbyeshme dhe vetëm qyteti është i përhershmi.
Për shkrimtarin, qyteti është plot të papritura shterruese dhe transformuese dhe vetëm deklarimi i tyre do të ishte sa i stërzgjatur aq edhe i bezdisshëm. Grupimet e shkrimtarëve ndoshta e ndihmojnë atë, por edhe ti prishin punë. Politika i jep zjarr, e nervozon, e përfshin, por edhe e bën shterp. Jeta shoqërore e kënaq, por edhe e bën ti vijë krupë. Konkurrimi e nxit, por edhe e ndal në vend. Vetëm prirja, kjo dhunti e perëndive, vetëm ato ia japin apo i’a refuzojnë, dhe përkushtimi i plotë e i vërtetë, në qoftë se do të dijë ta ruaj, e bëjnë të denjë dhe e gjallërojnë. Dhe, mbi të gjitha, e lehtësojnë prej vajit vetmitar që shkakton profesioni i të krijuarit, i të dhënit me mish e me shpirt çfarë ka më të shtrenjtë dhe më të shenjtë. Shkrimtari është një qenie shoqërore, gjithëpoaq një ilaç për vetminë, për atë vetmi, e cila kur beh kaq papritur, siç bën me Ramiz Likën, duke e ndarë nga krijimi, puna dhe bota, më shumë se e shëron e bën të vuaj.

Ikja e beftë
Kishte kohë që mes gjithë asaj potere dhe batërdie njerëzish që nxitojnë ose hiqen zvarrë në përpjekjen për të ravijëzuar motivimin rutinor të ditës kryeqytetase, mungonte dikush. Mes asaj kavalerie hapash që rrëfejnë shtegun e ditës që e ka të pamundur të ndryshojë sot me nesër, një palë hapa të rëndë i kanë shteruar këtij vërshimi. E pohonte këtë mungesë dhe vetë Tirana, e cila ndonëse për askënd, sikurse as për të nuk bëhet vonë, në një farë mënyre e kishe fshirë atë intenerar duke i’a mbivendosur të tjera pafund. Ai burrë shtatlartë dhe hijshëm që rendte gjithnjë me një çantë të zezë në sup ngarkuar me libra nga një librari në një librashitës, nuk është më. Ata të cilët ende mbajnë në vitrinat romanet dhe përkthimet e tij, nuk kanë asnjë përgjigje për të. “Ka kohë që nuk e kemi parë”, kaq mund të thotë secili prej tyre. Dikush mund të shtojë diçka të përftuar nga rrethanat: “Kam dëgjuar se është sëmurë”. Të tjerët bëjnë sikur nuk njohin Ramiz Likën, të cilit mund t’i kishin edhe para borxh për librat e shitur, libra që ai u’a jepte me gjysmë çmimi, vetëm e vetëm që puna e tij rraskapitëse të mos përfundonte në ndonjë garazh apo pirg letrash që i kthen në asgjë ndonjë zjarr inati. Ata të gjithë nuk merakosen se ai i mungon vajtje-ardhjeve sfiduese të kryeqytetit. Asnjë adresë nuk të çon tek ai. Asnjë numër telefoni nuk ta sjell zërin e tij në dëgjesë. Ndonjë pëshpëritje apo kujtesë.

Telefonata e shumëpritur
Pikërisht atëherë kur ke vendur të dorëzohesh, të mos gjesh më kohë për t’iu kushtuar kërkimeve për burrin që e përpiu mungimi i këtyre rrugëve dhe zhurmave, ikjeve dhe ardhjeve, vrapimeve dhe zvarritjeve të qindra njerëzve që vetëm rendin. Pikërisht atëherë mu mundësua kontakti. I telefonova pa hezituar, por gjithsesi me atë frikën se edhe kjo mundësi kontakti do të kishte të njëjtin fat të harrimit. Alo-së së parë nuk m’ju përgjigj askush. Kjo nuk më ndali nga një tentativë e përsëritur, e cila u shpërblye. Ishte bashkëshortja, e cila me një dashamirësi prej malësoreje, më shpjegoj paraprakisht për gjendjen shëndetësore jo të mirë të Ramizit, me të cilin doja ta takoja. Mu mundësua të takoja mikun tim të vjetër. Na hapi derën një burrë, të cilin dukej se ligësitë dhe sëmundja nuk kishim mundur ta nënshtronin. Ishte ende ai burrë shtatlartë, flokëthinjur e vetulltrashë, ajo shprehi njerëzore që bulonte kaq natyrshëm në portretin e tij. Më njohu, megjithëse kryeqyteti, kahjet e rrugëve, shëndeti i tij jo i mirë, dhe mënjanimi në atë vetminë shterruese të shkrimtarit, na takoi mes përngjasimesh dhe ndryshimesh.
Hapi i tij nuk ishte më ai vërshuesi. Dukej se me shumë mund çapitjet e atyre hapave që ndiqnin njëri-tjetrin. Nazirja, bashkëshortja dhe ai më ofruan vendin e mikut. Ramizi zuri vendin e tij në këndin e ndenjëses me televizorin përballë, i cili i kishte mbetur i vetmi mik, me të cilin përtypte mundimshëm atë vetmi të hidhur të ditëve në shtëpinë ku ka pak persona që hynë e dalin. Biseduam për gjithçka dhe fare pak për atë që kishte vendosur të nënshtronte këtë burrë stuhi, këtë vullnet të papërmbajtur punë dhe dhe angazhimi, pleqëria dhe sëmundja.

Hoxha që u bë mësues
Ishte nga ato pak gjëra që nuk dija për Ramizin. Bëhej fjalë për fillimet e tij, kur ai do të merrte kulturë dhe dije islame, megjithëse kishte jo pak oponencë. Kur ka qenë ende fëmijë, ai ka zotëruar librin e shenjtë të Kuranit në gjuhën arabe. E pabesueshme, por e vërtetë, një 12-vjeçar, i cili zotëronte librin e shenjtë 700 faqe arabisht të gjithin përmendësh. Kontributi i tij fetar  nuk është i shtrirë në kohëzgjatje, por gjithsesi mbetet një gurë në themelet e rrugëtim të nxënies. Ishte pikërisht tipi i tij antikonformist, personaliteti i mbrujtur nga parimet dhe idealja, shkaku që e bëri të braktiste fenë dhe t’i jepej njëra pas tjetrës sipërmarrjeve, ndër të cilat është mësimi i gjuhës ruse në një shkollë verore, perfeksionim të cilin e bëri në periudhën 4-vjeçare të shërbimit të detyrueshëm ushtarak në Marinë, Vlorë. Ishte koha e miqësisë me rusët, koha kur ushtria shqiptare dhe territori shqiptar bartte brenda saj kontingjent ushtarak në mjete dhe njerëz nga ish-vendi mik, BRSS.
Vitet ikin angazhimet shtohen. Fillimisht ai nis punën mësues në Bicaj të Kabashit, Pukë, prejku ai ruan kujtime të bukura dhe u detyrohet mirënjohje atyre malësorëve bujar dhe zemërmirë, atyre, të cilët ato pak gjëra që kishin i ndani me gjithë zemër. Vazhdon aktivitetin e tij si mësues në vendlindje, Zagorë, komuna Shkrel Malësi e Madhe për t’u zhvendosur në Koplik, për tu rikthyer sërish në Zagorë dhe për të qëndruar përfundimisht në Koplik.
Një karrierë e gjatë si mëkues i dijes i vlerësuar me titullin e lartë “Mësues i Popullit”, me Urdhrin “Naim Frashëri”, por mbi të gjitha i çmuar dhe i respektuar nga gjenerata të tëra nxënësish, të cilët e kujtojnë me respekt, punën dhe emrin e tij. Dhe vjen një ditë kur ai do të braktis misionin e mësuesit. Është një ditë e hidhur dhe një ikje detyruese, ishte koha kur nxënësit kërkonin të merrnin vlerësime dhe nota kaluese me tytën e armëve. Ndoshta nuk do të kishte zgjidhje tjetër.

Djali nga Zagora
Zagora, vendlindja e Ramiz Likës, vazhdonte t’i vihej pas shkrimtarit si një thirrje e thekshme e zërave që jehojnë në kohët që ka vënë përposhtë harrimi. Djali nga Zagora, më shumë se një përcaktuese është një lloj “anateme”, tek e cila ky burrë që e ka përshkuar rrugën e vet me pasion e përkushtim, duket se diçka nuk është siç duhet, diçka e mundon atë shpirt të rrahur nga erërat  e kripura të kacafytjes me dallgët të këtij marinari të paepur. Gjithëpoaq kjo është një lloj përndjekje, që rreket të pipëtijë një e pamundshme përsosmërie, e cila duket se ka favorizuar të lindurit në kryeqendrat e mëdha, në kryqëzimet e kulturave dhe sprovave krijuese. Ramiz Lika megjithëse i lindur dhe i rritur në një katund, është përpjekur dhe duket se i’a ka dalë të bëjë më shumë se shumëkush tjetër, të cilin vendlindja nuk i’u vu nga pas. Këtë hije që vibron përmes fjalësh dhe mendimesh ai e shprish me ëndjen e kujtesës dhe fshikujt e kërkesave të përsosmërisë, për të cilat ai kërkon të bëjë me faj dikë apo diçka, qoftë edhe fshatin e lindjes. Kur e pyesim për pengjet, Ramizi nuk duket se ka diçka që kërkon ta ndajë me ne, përveç faktit se gjithçka ka bërë do të duhej ta bënte më mirë. Nevoja për të kërkuar të përsosurën tek e pamundura tashmë, sepse asgjë nuk i vihet nga pas në këtë lojë për të përfituar kohën, kjo ngase mosha dhe shëndeti nuk janë me të, dëshmon se ende në vetvete ka kërkesa, ende lyp mes asaj gjendje të pezullt të kapë fijet e padukshme të ndërgjegjes, të cilën kërkon ta paqtojë ndoshta me pendimin se nuk do të mund të bëjë diçka për të ribërë ato gjëra që ai bëri.

“Të shkruash për një publik që nuk lexon”
Kjo maksimë është ndoshta jo vetëm ndër fatkeqësitë më të mëdha të krijuesve, përkthyesve, botuesve dhe gjithë asaj strukture që bën që dija të flasë gjeneratave, libri, por mbi të gjitha është një goditje për brezin. Shkëputjen nga libri, mësuesi, shkrimtari, përkthyesi dhe intelektuali Ramiz Lika e shikon si apokaliptike. Sipas tij nuk është koha ajo që vret librin, apo ndryshime e hovshme që sjell teknologjia, por mënjanimi që lexuesi, konsumuesi i librit ka shfaqur ndaj këtij aksesi të pazëvendësueshëm të emancipimit, kulturales dhe dijetimit. Gjithëçfarë përdoret si shkakësi të divorcit gjithnjë e më të thellë të lexuesit me librin, sipas romancierit dhe përkthyesit, është thjeshtë një justifikim. Edhe pse moderniteti ka sjellë mënyra të pafundme të vrasjes së kohës, njeriu i aspiratave të dijes duhet të shohë tek libri të vetmin institucion, jo vetëm dijetimi por edhe argëtimi, në funksion të shfrytëzimit në dobi të progresit të elementit kohë.

Si “vdes” shkrimtari në metropol
Shkrimtari  është ai që jeton mes njerëzve dhe me njerëzit, mes natyrës dhe me natyrën. Sipas Likës kjo nuk është vetëm një marrëdhënie e përcaktuar në ADN-në e shkrimtarit, por gjithçka që e bën atë një mekanizëm funksionues në shërbim të brezit. Metropoli, qytetet e zhurmshme, me gjas nuk janë më shumë se vrasës të krijuesit, ndrydhës të vepruesit. Ata janë makineri konsumi, si të tilla, atyre u mbetet të përpunojnë si një mall konsumi edhe kulturën, artin, mëkimin estetik të shkrimtarit. Shkrimtari duke jetuar në qytet nuk duhet të shkojë i tërhequr nga politika si nevojë pragmatiste, por duhet ti paraprijë historisë në rrugën e saj, në rolin kapitenit të shquar dhe heroik  për tu treguar rrugën atyre që do të mbajnë mbi supe fatin e vendit.
Në kushtet e braktisjes nga lexuesit, e harrimit dhe vetmisë së imponuar, shkrimtari nuk duhet të dorëzohet. Sipas tij kjo është kalimtare dhe si e tillë duhet trajtuar. Megjithëse unë jam dorëzuar, shton Lika, libri duhet të kërkojë të mbajë vendin e merituar në nevojën e shoqërisë për t’u ushqyer me dijes dhe stimuj shpirtëror dhe estetik.

Epilog
Ky është fati i krijuesit. Të japë gjithë jetën, të mos kursejë asgjë, të bëjë gjithçka, i bindur se ka arritur të bëjë më të mirën. E tani, kur ai nuk ka më forcë, mishi nuk i bindët, shpirti nuk e hov, tani që kërkon njerëz t’i gjenden pranë, miq të kuvendojnë me të, ai nuk ka askënd. Bashkëshortja është gjithkush për të, dhe ai është gjithçka që motivon atë. Trishtuese është, thotë Stefan Cvajg, mes njerëzve të ndihesh i vetmuar. Dhe Ramiz Lika përtyp çdo ditë këtë kafshatë të zehërt trishtimi, me shpresë së më shpejt se vdekja, dikush gjen shkas t’i vrasë vetminë. Ai pret.

Albert Vataj

Gazeta “Malesia”/www.zanimalsise.com