Pak kohë para se të ndërronte jetë, Sartre-i dha për “Le nouvel Observateur” një intervistë të gjatë (të ndërtuar në trajtën e disa bisedave me Benny Lévy-në), titulluar Shpresa, tani, e cila bëri shumë bujë, si nga përmbajtja, ashtu edhe nga toni. Në këtë tekst asketik, me anën e një lëvizjeje të jashtëzakonshme slipalonjëse, shkrimtari i madh filozof, rreket të rimendojë fillimin: a nuk do të duhej të pikasej qysh në zanafillë, në vetë projektin e vetëdijes, një tendosje kahfundi, që dështimi, tragjikja nuk do të mundnin ta shuanin? Kjo paraqitje përmbledhëse (kryesisht, këndvështrimi letraro-filozofik) e atyre bisedave të mbrame, skicon qartazi portretin pa tabu të njeriut- shekull: intelektual që josh me magjinë mbikohore të fjalës, figurë madhore e Rezistencës, mbrojtës i flaktë i të drejtave të njeriut, teoricien i çartur i lirisë, mbrujtës i një vepre letraro-filozofike pararendëse, zëdhënësi më i spikatur i Kohëve moderne…
BENNY LWVY: Qysh prej disa kohësh, po jep e merr me shpresën dhe dëshpërimin. Ti sikur nuk para merreshe me këto tema në shkrimet e tua?
JEAN-PAUL SARTRE-i: Sidokudo, jo në këtë mënyrë. Sepse unë kam shkuar gjithmonë me mendimin që secili jeton me shpresën, domethënë që beson se diçka që ka ndërmarrë, ose që lidhet me të, a me grupin shoqëror ku bën pjesë, është duke u përmbushur, do të përmbushet e do të jetë në të mirën e tij e të njerëzve që përbëjnë bashkësinë, së cilës i përket. Unë mendoj që shpresa është pjesë e njeriut; veprimi njerëzor është transhendent, domethënë që ai synon gjithmonë një objekt ardhmëror, duke u nisur nga çasti i tanishëm i të konceptuarit dhe i rrekjes sonë për ta përmbushur. Ai e vendos qëllimin e vet, përmbushjen, në të ardhmen; dhe në mënyrën e të vepruarit, është shpresa, me fjalë të tjera, vetë fakti i shtruarjes së një synimi si për tu përmbushur medoemos.
Sigurisht që ke thënë se veprimi njerëzor synon një qëllim në të ardhmen, por, atypëraty, ke shtuar ndërkaq se ky veprim është i kotë. Shpresa është doemos e zhgënjyer. Midis kamerierit, një prijësi të popullit – Hitler-it a Stalinit, militantit revolucionar dhe Jean-Paul Sartre-it, të gjithë këta njerëz kishin, me ç’duket, këtë gjë të përbashkët: paçka se të gjithë vinin synime, sado që të ishin, dështonin.
JO, nuk kam thënë pikërisht kështu, ti e tepron. Unë kam thënë që ata nuk e përmbushnin kurrë, në të vërtetë, me përpikmëri atë çka kishin kërkuar, se kishte gjithmonë një dështim…
Ti ke pohuar se veprim i njerëzor projekton një synim në të ardhmen, por, ama, ke thënë edhe që kjo lëvizje e trashendencës përfundonte në një dështim. Teoria dhe hiçi. Ti na ke përshkruar një ekzistencë që projekton te qëllime në humbje ë hidhura, paçka se me një mendësi të përkryer serioziteti. Njeriu i vinte vetes synime, po, por, në thelb, synimi i vetëm që dëshironte, ishte të qenit Perëndi, çka ti e quaje të ishte çështje në vetvete. Nga ku, sigurisht, dështimi.
Mirë, de, unë nuk e kam humbur plotësisht këtë idenë e dështimit, paçka se është në kundërshtim me vetë idenë e shpresës. Nuk duhet harruar që në kohën e “Qenia dhe hiçi”, unë nuk flisja për shpresë. Më vonë më erdhi ca nga ca ideja e vlerës së shpresës. Nuk e kam përfytyruar kurrë shpresën si një iluzion lirik. Gjithmonë e kam vlerësuar, edhe kur nuk e zija ngojesh, se kjo ishte një mënyrë për ta rrokur synimin që i vija vetes, me mundësi për tu përmbushur.
Ti nuk flisje ndoshta për shpresë, por flisje për dëshpërim.
Po, flisja për dëshpërim, por, siç e kam thënë shpesh, kjo nuk qe e kundërta e shpresës. Dëshpërimi ishte të besuarit që synimet e mia themelore nuk mund të arriheshin e për pasojë, në realitetin njerëzor kishte një dështim thelbësor. Dhe, në fund të fundit, në kohën e “Qenia dhe hiçi”, unë shihja te dëshpërimi vetëm një pamje të qartë të gjendjes njerëzore.
Një ditë më the: Kam folur për dëshpërim, por si për shaka; kam folur për të, ngaqë flitej, sepse qe e modës: lexohej Kierkegaard-i.
Eshtë e saktë. Unë për veten time nuk kam qenë kurrë i dëshpëruar, as nuk e kam përfytyruar nga afër a nga larg qoftë, dëshpërimin si një cilësi që mund të më përkiste. Për rrjedhojë, në të vërtetë, ishte Kierkegaard-i që më ndikonte shumë sa më sipër.
Është e çuditshme, meqë në të vërtetë ti nuk e pëlqen Kierkegaard-in.
Po, por gjithsesi, jam ndikuar prej tij. Ishin fjalë që më dukeshin se kishin për të tjerët një realitet. Doja, pra, ti mbaja parasysh në filozofinë time. Ishte moda: ideja që diçka mungonte në njohuritë e mia vetjake për veten time, prej së cilës nuk mund të më vinte dëshpërimi. Por duhej marrë në konsideratë që, nëse të tjerët flisnin për të, atëherë dëshpërimi ekzistonte për ta. Megjithatë, po të vëresh me kujdes, qysh asokohe, nuk gjendet më ky dëshpërim në veprën time. Ka qenë vetëm një çast.
Dhe kjo është e vërtetë edhe për ankthin?
Unë nuk kam patur kurrë ankth. Këto janë nocione kyç të filozofisë së viteve 1930-1940. Kjo vinte dhe nga Heidegger-i. Janë nocione që përdoreshin gjatë gjithë kohës, por që për mendimin tim, nuk përkonin me asgjë. Sigurisht që njihja pikëllimin, mërzinë, mjerimin, por…
Mjerimin…
Si me thënë, e njihja në vend të të tjerëve, e shihja, njëfarësoj. Por ankthin dhe dëshpërimin, jo. Megjithatë, le të mos i kthehemi përsëri kësaj çështjeje, se dalim jashtë teme…
Posi, sepse, sidokudo, ka shumë rëndësi që mësojmë se ti nuk ke folur për shpresën dhe qëkur ke folur për dëshpërimin, në thelb, ky nuk ishte mendimi yt.
Mendimi im ishte më së miri i imi, por rubrikën në të cilën e rendisja (dëshpërimi) e kisha të huaj. Ajo çka kishte më shumë rëndësi për mua, ishte ideja e dështimit. Ideja e dështimit lidhur me atë që mund ta quanim synim absolut. Shkurt, ajo çka nuk është thënë te “Qetia dhe hiçi”, në këtë formë, është se çdo njeri, përtej synimeve teorike a praktike që ka në çdo çast dhe që lidhen bie fjala me çështje politike a edukimi, etj., përtej gjithë kësaj, çdo njeri ka një qëllim, një synim që unë do ta quaja, nëse do, transhendent absolut, dhe të gjitha këto synime praktike kanë kuptim vetëm në raport me këtë synim. Kuptimi i veprimit te njeriu është pra, ky synim, i cili është i ndryshëm sipas njerëzve madje, por, që ka këtë të veçantë se është absolut. Dhe shpresa lidhet me këtë synim absolut, zaten ashtu si edhe dështimi, në atë kuptim që dështimi i vërtetë lidhet me këtë synim.
Dhe ky dështim është i pashmangshëm?
Këtu mbërrijmë në një kontradiktë, nga e cila ende nuk kam dalë, por që shpresoj të dal përmes këtyre bisedave. Nga njëra anë, ruaj idenë që jeta e një njeriu shfaqet si dështim; atë çka ka mëtuar, nuk e përmbush dot. Ai nuk ia del mbanë as të mendojë, atë çka do të mendojë, a të ndiejë atë çka dëshiron të ndjejë. Në përgjithësi kjo çon në një pesimizëm absolut. Këtë gjë unë as që e mëtoja te “Qenia dhe hiçi”, por që jam mëse i detyruar ta konstatoj e madje nga ana tjetër, qysh nga viti 1945, kam menduar gjithmonë e më shumë (dhe aktualisht e mendoj plotësisht) se një karakteristikë thelbësore veprimit të ndërmarrë, siç të thashë një çast më parë, është pikërisht shpresa. Dhe shpresa do të thotë që unë mund të ndërmarr një veprim të përllogaritur që do ta përmbush. E nuk mendoj, siç ta thashë, se kjo shpresë është një iluzion lirik; ajo është në vetë natyrën e veprimit. Domethënë që veprimi, duke qenë njëherësh shpresë, nuk mund të jetë në parimin e vet paracaktuar për dështim të plotë e të sigurt… Ideja e dështimit nuk ka rrënjë të thella tek unë, në këtë çast: përkundrazi, shpresa si raporti njeriut me synimin e tij, raport që ekziston edhe në mos u përmbushtë synimi. Pikërisht kjo gjë është më e pranishme në mendimet e mia.
Le të marrim një shembull: rastin e Jean-Paull Sartre-it. Fëmijë, vendos të shkruajë, dhe ky vendim e paraanketon për te përjetësia. Çfarë thotë Sartre-i në muzg të veprës së vet, çmendon ai për këtë vendim. Kjo zgjedhja jote përmbi zgjedhje, a qe dështim?
Unë e kam thënë shpesh që ishte një dështim në planin metafizik. Me këtë desha të thosha se nuk kam shkruar një vepër të bujshme, të tipit të veprës së Shakespeare-it a të Hegel-it, e pra, në raport me atë që do të kisha dashur, ky është dështim. Mirëpo, përgjigja ime më duket shumë e gabuar. Sigurisht që unë nuk jam as Shakespeare, as Hegel por, ama, kam shkruar vepra, të cilat i kam përkujdesur, i kam latuar aq sa kam mundur. Disa prej tyre kanë qenë dështime, sigurisht, disa më pak, e të tjera kanë qenë të arrira. Dhe kjo mjafton.
Po e përgjithshmja në raport me vendimin tënd?
Tërësorja është e arrirë. E di që nuk kam thënë gjithmonë të njëjtë gjë, dhe në këtë pikë ne jemi në konflikt, sepse unë mendoj që kontradiktat e mia kishin pak rëndësi, që përtej gjithçkaje, unë kam qëndruar gjithmonë në vijë të pandërprerë.
Ja pra shenjimi i drejtë! Këtu ti nuk je i mendimit që dështimi është medoemos i lidhur me pozicionin e synimit në elementin absolutes.
Nuk kam këtë mendim. Zaten, nëse duam të mbërrijmë në caqet të neveritshmes, mund të besojmë që unë nuk kam menduar kurrë për veten, duke menduar për të tjerët. E shihja se si gënjeheshin, se edhe kur pandehnin se ia kishin dalë mbanë, gjithçka ishte një dështim i plotë. E, përsa më takon, i thosha vetes se fakti që e mendoja këtë gjë dhe e shkruaja, tregonte se njihja në një mënyrë më të përgjithshme veprën time. Me siguri që ri mendoja kthjelltësisht; përndryshe do ta kisha pikasur sido kontradiktën e pabesueshme, por e mendoja, ama.
Por, çfarë e dallon, pra, dëshirën e kamerierit të kafenesë te Qenia dhe hiçi, këtij dialoshi gjithë seriozitet, dhe dëshirën e pavdekësisë së Sartre-it, duke lënë mënjanë çdo ndjenjë neverie?
Sidoqoftë, unë mendoj që ideja e pavdekësisë, e cila më miklon( shpesh kur shkruaja dhe gjersa rreshta së shkruari, ishte një ëndërrim. Kam mendimin se pavdekësia ekziston, por jo kështu. Do përpiqei shpjegoj këtë gjë pak më vonë. Nga mënyra se si e dëshiroja pavdekësinë ashtu siç e konceptoja, unë nuk isha shumë i ndryshëm nga kamerieri i kafenesë a nga Hitler-i, porse mënyra se si punoja për veprën time ishte e ndryshme. Ajo ishte e pastër, e moralshme, do ta shohin çfarë do të thotë kjo gjë. Pra, them se një mori idesh që shoqëron domosdoshmërisht një veprim, fjala vjen idenë e pavdekësisë, janë të dyshimta, janë të turbullta. Puna ime, shkrimtaria, nuk kanë qenë prirur nga dëshira për të qenë i pavdekshëm.
Por a nuk mund të nisemi nga ky dallim? Ti na flet për veprën për një pakt bujarie, një ujdi, mirëbesimi miidis lexuesit dhe autorit. Kësisoj, ti ke bërë gjithmonë anën thelbësore të punës së shkrimitarit. Punën shoqërore… A nuk gjendet te kjo punë shoqërore shprehjen e një dëshire që është së pari po aq themelore sa dëshira e ti qenurit, për të cilën na jep te Qenia dhe hiçi?
Po, por jam i mendimit se duhet të përkufizohet. Them që ekziston një tjetër modalitet, përveç modalitetit parësor të mendësisë seri. Ky është modaliteti moral. Dhe modaliteti moral kërkon që mos rreshtim, së paku në atë nivel, së paturi për synim të qenurit; ne dëshirojmë më shumë të jemi Perëndi, nuk duam të jemi më causa sui (çës] në v etvete); tjetër gjë kërkojmë.
Përtej gjithçkaje, kjo ide e causa sui lidhet vetëm me një trajtë teologjike të mirëpërcaktuar.Po, ashtu është. Nga kristianizmi te Hegel-i.
Jam dakord, si të thuash. Kjo është tradita ime, unë nuk kam tjetër. As traditën orientale, as traditën çifute. Ato më mungojnë nga historiociteti që kam. Dhe sapo krijove një ndarje në raport me këtë traditë,duke u shkëputur nga ai përkuzifizimi i qenies çështje në vetvete, i njeriut-Perëndi. Po, dhe them se morali që përfytyrojmë, nuk lidhet me traditën e kristianizmit. Ajo çka duhet të përfytyrojmë dhe synimet që duhet të kërkojmë te morali, nuk janë me siguri synimet që na ofron kristianizmi…
Në debatin tënd shterrues me , marksizmin, a nuk ke kërkuar në thelb atë që sot e quajnë ndryshe dëshira për shoqëri, për të dalë nga dialektika e besimit të keq te Qenia dhe hiçi?
Pa asnjë dyshim.
Ti pandeh se çel një perspektivë morale në fund te Qenia dhe hiçi, e mandej jo libër morali, por këtë debat me marksizrnin. Duhet besuar që këto dy gjëra janë të lidhura në mënyrë intime?
Plotësisht intime.
Ti ke besuar se nga kuptimi i historisë, ashtu siç e përkufizonin Hegel-i dhe marksizmi, ndoshta mund të shmangej qorrsokaku ku të nxirrte Qenia dhe hiçi?
Po, vetëm në vija të përgjithshme. E mandej kam qenë i mendimit që duhej shkuar plotësisht gjetiu. Dhe këtë gjë po bëj tani. Ja ku po të them se ky kërkim i qëllimeve të vërteta të moralit shkon me idenë për të rigjetur në parim për të majtën kështu siç është katandisur sot. Kjo e majtë që lëshoi gjithçka, që tashmë është e dërrmuar, lë të triumfojë një të djathtë mjerane…
Përftimi i parë që bëjmë tani është që parimi i majtë ka ndonjë lidhje nie dëshirën për shoqëri.
Absolutisht. Edhe me shpresën. Ti e sheh, veprat e mia janë një dështim. Nuk e kam thënë dot gjithçka që doja të thosha, as në atë mënyrë që dëshiroja. Herë-herë, në jetë, kjo gjë më shkakton dhembje të thellë, e herë tjetër nuk i kam njohur gabimet e mia, me mendimin se kam bërë atë që kisha dashur. Tani, në këtë çast, nuk e çoj në mendje as njërën, as tjetrën. Them se kam bërë pak a shumë atë që kam mundur, se kjo vlente aq sa vlente, e ardhmja do të përgënjeshtrojë shumë nga pohimet e mia. Shpresoj që disa do të ruhen, por megjithatë ka një lëvizje të ngadaltë të Historisë kah ndërgjegjësimi i njeriut për njeriun. Asokohe, gjithçka që do të jetë bërë në të shkuarën, do të zërë vendin që i takon, do të marrë vlerën e vet. Fjala vjen, ajo çka kam shkruar. Kjo do ti japë gjithçkaje që kemi bërë, e do të bëjmë një lloj pavdekësie. E thënë ndryshe, duhet besuar te progresi. Dhe mbase ky është një nga naivitetet e mia të fundit.
Le të kthehemi, nëse s’ke kundërshtim, te debati yt me revolucionarët. Ti thoshe se kishe të njëjtat qëllime me ta. Thellë brenda vetes, ama, e ruaje një mosbesim: qoftë e thënë të mos ia mbërrijnë këtyre qëllimeve! Me këto fjale, je shprehur pak a shumë. Ti ishe vetëm një bashkëudhëtar. A nuk ka përkrahur kjo gjë një sistem mendimi të dyfishtë?
Nuk është plotësisht e saktë. Ky nuk është një mendim i dyfishtë.. Rezultat i mundshëm i kësaj praktike të bashkudhëtarit: Romain Rolland-i mbërrin në Bashkimi Sovjetik, në vitet ‘3O, pra në çastin e kolektivizimit një detyrim, e likuidimit të fshatarëve me qindra e mijëra, në çastin e natës së shpirtit e të endjes dhe deklaron: “Atje pashë një zgjerim të hatashëm të të drejtave të mendjes njerëzore.
Romain Rolland-i nuk është ndonjë mendimtar i shquar…
Te Kritika e arsyes dialektike, është e vërtetë që shihet dështimi sepse sa herë që përgatitemi të shohim vëllazërimin.. Mirëpo, e vërteta është se parimi i lëvizjes së mendimit te Kritika e arsyes dialektike përbëhet nga qenia e një synimi të mbramë. Duhej të qe një pjesë e dytë për këtë synimin e mbramë, dhe siç e di, unë nuk e kam bërë.( … )
Përpara vështirësisë së të menduarit e të jetuarit, njëherësh dështimit e kuptimit, përpara rreziqeve të humbjes, parapëlqehet më mirë të braktiset ideja e synimit…
Atëherë, përse të jetosh?
Më pëlqen të dëgjoj. Por si paraqitet sot kjo ideja e synimit? Përmes njeriut. Më shkoqur!
Dua të them që kjo mund të shpalohej përmes asaj se ç’është njeriu. Së pari, ti e di, për mua, nuk ka thelb a priori, pra se çfarë është një njeri ende nuk është përcaktuar. Ne nuk jemi njerëz të plotë. Ne jemi qenie që luftojmë për të mbërritur te disa raporte njerëzore dhe te një përkufizim i njeriut. Në këtë çast, ne jemi në kulmin e betejës dhe kjo gjë do të zgjasë, pa dyshim, vite me radhë. Por, kjo betejë duhet përkufizuar: ne kërkojmë të jetojmë së bashku, si njerëz dhe të jemi njerëz. Pra, me anë të kërkimit të këtij përkufizimi e të këtij veprimi që do të ishte kryekëput njerëzor, sigurisht, përtej humanizmit, ne do të mund të vlerësonim përpjekjen dhe synimin tonë…
Unë urreja te humanizmi një lloj rnënyre që ka njeriu për të adhuruar veten. Pikërisht këtë gjë duhej të nxirrte në pah Autodidakti te Neveria. Atë humanizëm unë as e kam pranuar e as e pranoj. Mbase i kam rënë shumë shkurt. Them që, kur njeriu të ekzistojë përnjëmend e plotësisht, marrëdhëniet e tij me të ngjashmen e vet si dhe mënyra e të qenurit me anë të vetvetes, mund të bëhen objekt i asaj që mund të quhet humanizëm, domethënë thjesht, do të jetë mënyra e të qenurit të njeriut, raporti i tij me të afërmin dhe mënyra e të qenurit në vetvete. Mirëpo, ne nuk kemi mbërritur aty, jemi, nëse do ta quash kështu, nën-njerëz, domethënë qenie që nuk kanë mbërritur te një qëllim, që mbase nuk do të mbërrijnë kurrë, por që shkojnë drejt tij. Në atë çast, çfarë domethënie mund të ketë humanizmi … ? Në thelb, do të mbetet morali i raportit me tjetrin. Pikërisht kjo temë morale do të mbetet, kur njeriu të jetë përnjëmend. Pra, një temë e këtij lloji mund ti lërë vend një pohimi humanist.
Prej shumë kohësh, ti ke qenë i ndjeshëm ndaj idesë që, në thelb, njeriu është i mandatuar. Dhe shtoje, tek Idioti i familjes, duke cituar Kajka-n, por nuk e dimë nga kush…. Nuk e mendon më në të njëjtën mënyrë qenien-për-tjetrin?
Është e saktë. Unë e kam lënë çdo individ tepër të pavarur në teorinë time për tjetrin te Qenia dhe hiçi. Kam shtruar disa çështje që tregonin në një aspekt të ri raportin me tjetrin. Nuk bëhej fjalë për dy plotësisht të mbyllurve, për të cilët shtronim pyetjen se si do të hynin ndonjëherë në marrëdhënie, meqë ishin të mbyllur… Unë ende nuk e kisha përcaktuar atë çka po përpiqem të përcaktoj sot: varësinë e çdo individi në raport me të gjithë individët…
Mos vallë përvoja e pleqërisë ndikon në tjetërsimin e mendimit tënd?
Jo, të gjithë më trajtojnë si plak. As që e çaj kokën. Përse? Sepse një i moshuar nuk ndihet kurrë plak. Unë e kuptoj sipas të tjerëve atë çka ngjall pleqëria tek ai që e shikon nga jashtë, por nuk e ndiej pleqërinë time. Pra, pleqëria në vetvete nuk është diçka që më thotë ndonjë gjë. Ajo çka më mëson diçka është pikërisht sjellja e të tjerëve ndaj meje. Pleqëria është një realitet i imi, të cilin e përjetojnë të tjerët. Ata më shohin e thonë ky babloku, dhe janë të dashur, sepse unë do të vdes së shpejti, dhe janë gjithë respekt, etj: pra, të tjerët janë pleqëria ime. Shiko: paçka se si merr pjesë ti në këtë dialog, duke e fshirë personalitetin tënd e duke folur për mua, ne po punojmë së bashku.
Në ç’gjë kjo ne ka qenë përcaktuese për ndryshimin e mendimit tend dhe përse e ke pranuar?
Në zanafillë, ti e di, kisha nevojë të dialogoja me dikë, që në fillim më dukej se duhej të ishte një sekretar; isha i detyruar të dialogoja, sepse nuk mund të shkruaja më. Dhe të propozova ty për të qenë i këtillë, por menjëherë u bëra i vetëdijshëm që ti nuk mund të ishe një sekretar. Që duhej të të pranoja edhe në meditim, me fjalë të tjera, që ne të përsiatnim së bashku. Dhe kjo e ndryshoi kryekëput mënyrën time të kërkimit, sepse gjer më sot, kam punuar gjithmonë vetëm, fillikat, ulur në një tryezë me një stilolaps e letër përpara. Ndërkohë që kësisoj, ne tjerim mendime së toku. Herë-herë, nuk përputherni me njëri-tjetrin, por krijohet, ama, një shkëmbim, të cilin, pa dyshim, unë mund të ëndërroja ta bëja vetëm në çastin e pleqërisë.
A është kjo një e keqe më e vogël?
Në fillim po, dhe mandej ky bashkëpunim nuk mund të ishte më një e keqe më e vogël. Ishte ose një gjë e neveritshme, domethënë mendimi im i holluar nga një tjetër, ose diçka e re, domethënë një mendim i mbrujtur nga dy. Unë shkruaj dhe mendimet që u ofroj njerëzve me shkrim janë universale. Por ato nuk janë në shumës. Janë universale, domethënë që secili, duke i Iexuar, do të mbrujë këto mendime, mirë a keq. Por, nuk janë në shumës, pra, nuk janë përftuar nga ndonjë takim i shumë njerëzve dhe të mbajnë vetëm shenjën time… Kur është vetëm një autor, mendimi mbart shenjën e tij: aty hyhet e qarkullohet nëpër shtigje që i ka çelur ai vetë, paçka se ky mendim është tashmë universal. Ja pra se ç’më sjell bashkëpunimi ynë: mendime shumësore që i kemi farkëtuar së toku e që më japin përherë diçka të re, edhe pse jam a priori dakord me gjithçka që mbartin. Kam menduar që ajo çka ti mund të thoshe për të ndryshuar një mendim timin, vërejtjet e tua apo një mënyrë tjetër e të shikuarit të idesë, etj., pikërisht kjo ishte thelbësorja, thelbësore, sepse kjo më vinte jo më përballë një publiku të përfytyruar pas fletës së Ietrës, gjë që gjithmonë e kam patur, por edhe përballë reagimesh që mund të ngjallnin idetë e mia. Atëherë, në atë çast, ti bëheshe pafundësisht interesant për mua. Por edhe diçka tjetër ka patur shumë rëndësi: ti ke filluar të mendosh për filozofinë në moshën pesëmbëdhjetë vjeçare prej librave të mi dhe kjo të kujtohet fort mirë. Shumë më mirë se mua. Atëherë nëpër biseda, ka rëndësi që ti më çon kohë pas kohe tek ajo çka kam thënë më 1945-ën a më 1950-ën, për të më vënë përballë se ç’mund të ketë në idete e mia aktuale që u kundërvihen a rimarrin mendimet e mia të së shkuarës. Pra, përfundimisht, ti ishe jashtëzakonisht i dobishëm… Mirëpo në bisedën tonë, nuk ndihet rëndësia jote e vërtetë e asaj çka bëjmë.
Është prania e lexuesit të tretë që e paraqet ndryshe.
E di mirë, por meqë ne shkruajmë pikërisht për lexuesin e tretë. Kur lexova, në moshën shtatëmbëdhjetëvjeçare Përsiatje mbi çështjet çifute, libri funksionon si një ligjësi i adhuruesizërn i dëshirës sime për luftë ndaj antisemitizmit. Por, njëkohësisht, ti më siguron se kjo luftë është fitimtare dhe unë do të zbuloj atë që ëndërroj të zbuloj që jam një njeri, jo një çifut. Libri ligjësimonte gjithashtu në mënyrë të errët një trajtë rimohimi të vetes. Vëreje me kujdes: asokohe unë nuk e mendoja këtë gjë. Ka mundësi. Ti e ke përjetuar kështu dhe them që edhe të tjerët kanë mundur ta përjetojnë kësisoj. Ngaqë mungonte pikërisht realitet i çifutit… Tani i shoh njerëzit ndryshe. Kam patur kureshtinë të kërkoj se cili qe nga brenda realiteti i çifutit. Por ja: të arrij ta kuptoj çifutin nga brenda, pëmjëmend, nuk mundem, duhet te jem ai.
Po pse munde ta arrije këtë gjëme Gustave Flaubert-in?
Sepse Gustave Flaubert-i më jepte më shumë detaje se ç’më jep një çifut. Shumica e gjërave të rëndësishme për çifutet, janë shkruar n gjuhë të huaj, veçanërisht në gjuhën hebraishte e aty-këtu në jidishte.. JO.
Si jo?
Asnjëherë. E shkrova Çështjen çifute pa asnjë dokumentim, lexuar ndonjë libër çifut.
Po si bëre?
Shkrova atë që mendova.
Ti mund të kishe hapur çdo lloj libri, bie fjala, atë që sapo lexove Historinë e Izraelit, të Baron-it, kjo gjë mbase do të të kishte bërë që të mos shikruaje se nuk ka histori çifute?
Duke lexuar Baron-in, po bindem se kjo gjë nuk do të më kishte (lëkundur në pikëpamjen time të asokohe…
Shkëputur nga: Jean-Paul SARTRE – Benny LWVY, Shpresa, tani (Biseda të1980-ës), Botimet VERDIER, 1991.
