… Pastaj njeriu që rrëfen ndalon paksa, si për të mbledhur fillin e kujtimeve. E kemi zënë disi në befasi e me sa duket e ka vështirë ta ngrejë ngjarjen aty për aty. Megjithatë, orientohet shpejt dhe rikthehet në bisedë, duke ndalur në momentet që gjykon se janë më të rëndësishme. Më parë kemi komunikuar në telefon dhe kemi lënë takim te lokali i tij afër Radio Shkodrës. Në kioskën e thjeshtë ku është shkruar me germa të vogla, si në një tavolinë restoranti, "Besnik Sahatçia", kishte hapur një orë dhe po punonte i përqendruar, si një kirurg mbi trupin e pacientit. Pas përshëndetjes së rastit, e ftojmë për një kafe. Burri matanë dritares së kioskës heziton. "Nuk kam kohë, – thotë. – Pas pak vjen nji klient prej Vaut Dejës me marrë orën që i kam premtu. Më vjen keq. Nuk kam se si t'ia ha fjalën". Dhe vazhdoi pa e ngritur kokën, sikur të ishte i vetëm. "Po ne kemi ardhur që nga Tirana, pastaj kemi lënë dhe takim!!". "Aaaaa, ju kekeni, a? Po, po, ju kam dhanë fjalën. Erdha!". Pastaj me shoferin e "Panoramës", Altinin, të katërt zëmë vend te "Tullat e Kuqe", dhe shkodrani si na pyet këmbëngulshim se çfarë do pimë, nis të rrëfejë shtruar…
– Ju jeni djali i Nuh Sahatçisë, atij orëndreqësit të legjendës…
– Jo, nuk jam djali. Axha Nuh nuk ka pasë fëmijë kurrë. Tamam – tamam jam nipi i tij. Mua axha Nuh më ka dashtë fort, thonë se i kam ngja shumë. E kam dashtë mjeshtërinë e tij. E kam ushtru si ai. Në fakt, den baba den, jena fis orëndreqës, që nga stërgjyshi. Nji këtë mbiemër mbajmë prej disa brezazh. Bahena nji armatë Sahatçi që jena marrë me rregullim orësh. Qe për shembull disa emna: Lutfi Sahatçia, Muhamet Sahatçia, Ali Sahatçia, Beqir Sahatçia, axha Nuh. Të njohun edhe matanë Shkodre, jo vetëm për si mjeshtër sahatësh, por edhe zanatçi korrektë. Kjo asht një tipar burrniet; mbajtja e fjalës. Me u mbajtë burri mbas fjalës që ka dhanë. Unë kam në raft mbi 70 orë, që m'i kanë pru me ia rregullue, e nuk kanë ardhë me i marrë hala. Pse nuk kanë ardhë? Punë e tyne. Por una ua kam ruejtë dhe kam me ia dhanë të rregullueme, sa t'i kërkojnë…
– Krejt orëndreqësit e Shkodrës paskan qenë Sahatçi…
– Shkodra ka pasë orëndreqës shumë të mirë, mjeshtra të vërtetë. Që t'ju përmendi disa prej tyne: Mustaf Sula, Shefik Kotrri, Hysni Kadia, Zef Gurashi – nipi i atij kangëtarit, Kolë Gurashi, Ferid Kadia, Tonin Kuka… Ka pasë bile edhe disa gra, Hydajete Zhabiaku, Shpresa Spahia, Minire Kuka… Në kohën e komunizmit kanë punu në kooperativë. Axha Nuh ka vazhdue me punue vetëm. Njatje, afër çinarit (rrapit – shën.), e ka pasë dugajën (dyqanin- shën.). E kanë falë axhën me punue njashtu, edhe kur të tjerët i mblodh bashkë. Axha ka kenë vetëm, por delte e punonte për zakon; ma shumë me kalu kohën se sa me fitue. U ulte mbi postiqe kambturqisht, e vente tavolinën e vogël përpara. Gjithnjë i veshun me kostum kombëtar. Vinin nga ana e anës me rregullu sahatin. Porositë nuk mbaronin kurrë. I kanë pas sjellë edhe sahatin e Ramiz Alisë. Ka kenë i premë: Ban – s'ban. Ka kenë i rregullt fort axha Nuh. Çdo ditë delte në të njëjtën orë prej shtëpie. Pinte çajën në të njëjtën kohë. Punonte në të njëjtin orar e kthehej prej pune si në të njëjtën orë, fiks. Nuk ka ditë me shkrue e këndue. Ka kenë analfabet. Komunikonte me klientët me mënyrën e vet. Pagesën e shënonte me vija në një letër që mbate stampën e dyqanit të tij. Për shembull ti u dote me pague 550 lekë. Ai bate 5 viza të gjata e nji përgjysë…
– Thonë se axha nuk ka qenë besimtar…
– Posiiii. U falte pesë herë në ditë, raki e venë nuk shtinte në gojë, agjinonte për Ramazan dhe e mbante lokalin pastër – pastër, si me kenë laborator. Edhe vetë mbahej shumë pastër. I shëndrisnin teshat gjatë punës. Dhe i kish hije shtati, njashtu si ka kenë, i gjatë e i dobët. Besonte fort dhe nuk diskutohej me i shkelë kujt në fjalë. Ishte shumë i kandshëm në muhabet – ndigjonte me vëmendje, përgjigjej mbasi mendohej mirë, dhe, po ta merrte diçka për sipër, ta kryente patjetër. Veçse fëmijë, nuk i dha Zoti, të shkretit. Desh me marrë vajzën e të vëllait, që e kishte me një turkeshë, nga e cila u pat divorcue, por nuk pranoi nëna e vet me ja dhënë. Kështu që e mbylli i vetëm…
– Ajo puna e orës që i ktheu gjermanit ka qarkullu si legjendë…
– Ka qarkullu si legjendë përtej Baçallëkut, se këtu në Shkodër e kanë dit si ngjarje të gjithë. Ka kenë një përvjetor i Skënderbeut (më duket qershor 1968), kur ai gjermani erdhi me një grup turistash dhe u interesua për orën e lënë që prej lufte. Fillimisht pyeti te sporteli i hotelit. "Kam pas një shok të ngushtë që në kohën e luftës ka kenë në Shkodër. Ka lënë këtu nji orë të vetën që e ka dashë si sytë e ballit. E ka pasë kujtim nga gjyshi. Kur mori vesh se do vija në Shqipni, më asht lut me ardh në Shkodër, mu interesue për orën. Ia kam pasë lanë një mjeshtri, më tha, e, në qoftë se e ka ruejtë, me ma marrë. Ai orëndreqësi ka kenë nji burrë që punonte ulë mbi postiqe si një turk." Hotelxhiu i tha se po interesohet, por kishte kalue kaq vjet e ishalla nuk ka hupë ora. I tha se ishalla ishte gjallë orëndreqësi. E mori vesh hotelxhiu se ishte fjala për axhën Nuh. E dinte bile se ishte si molla, por, gjithesi, donte me e mbrojtë, merr vesh ti. Sa iku gjermani, kah darka vjen përkthyesi me një të sigurimit e bisedojnë si me ia ba. Nji të ardhë në shtëpi. E kena pasë njatje – dhe, dang-dang në derë. Urdhnoni, hajde bujrum. Ia diftojnë përkthyesi me atë të sigurimit tanë punën axhës Nuh. Njishtu e njishtu. I thanë axhës Nuh që, në qoftë se nuk e ke orën, gajle e madhe. I thojmë që ka dekë ai orëndreqësi, ose ia ka prishë dyqanin lufta; i thojmë se ia kanë plaçkitë, ia kanë vjedhë… luftë, more. Nuk duhej të sikletosej Nuh Sahatçia. Ai i sigurimit e njifte, se qe shkodran dhe e dinte se sa burrë korrekt, i ndershëm e sedërli ishte axha Nuh. Veçse i thotë axha: "Orën e kam. E kam në dugajë. Të vijnë e ta marin nesër prej kësaj ore e deri në këtë orë".
– Të nesërmen pastaj…
– Të nesërmen nadje, si hangrën bukë në turizëm, i vijnë axhës Nuh në dyqan. Ai gjermani, përkthyesi, edhe do të tjerë. Kishin kalue kaq vjet, mor burrë i dheut. Qysh në katërdhetekatërshin e tash ishte gjashtëdhetetetë. Çohet në kambë axha Nuh dhe, si e sheh me kujdes gjermanin, e pyet: "Më thuaj për ç'orë bëhet fjalë". Tjetri shqiptoi aty për aty: "Ka kenë "Erberhard", një markë e rrallë zviceriane". I hedh dhe një herë sytë axha, dhe i thotë:
– Prit pak. E nxjerr prej kasafortës, ia kurdis në sy dhe uron me përzemërsi "Ta gëzojnë!". Veçse kur e ka pa orën, ai gjermani asht shtangë. Dhe nji të xjerrë paret prej xhepit, alamet tufet, e i drejtohet axhës Nuh: "Sa marka të detyrohet miku im? Do t'i paguej vetë e, kur të shkoj me ia çue, m'i nep paret menjiherë". Axha i diftoi ato vizat e dreja mbi letër dhe i tha: "E ka pague qysh atëherë!". "Atëherë, më lejoni të paguaj për…". "Kurrgjë s'ke me pagu. Asht amanet". Gjermani e ftoi për kafe, por axha Nuh me dorën në zemër i kujtoi se ishte agjinueshëm. Dhe u çue me i dhanë dorën. Fap gjermani heq sahatin prej dorës së vet me ia dhanë hedije. Axha Nuh refuzoi prerë. Iu vunë edhe të tjerët me pranue peshqeshin, por nuk qe burrë me ia mbushë mendjen. "Nuk ka kuptim kjo dhuratë, asnji kuptim. Nuk ban vaki me e pranue", – shtoi ai. Atëherë, duke dalë, tek dera, gjermani i ka hedhë sahatin që donte me ia falë në prehën dhe ka ikë…".
– Iku gjermani me orën e rrallë…
– Nji të shkue në Gjermani, e nji të shkrue një artikull për Shkodrën e për axhën Nuh. E kush e dinte, more? Revista kishte ardh në Universitetin e Tiranës e aty e kish gjet një nipi jonë. Çfarë nuk shkruhej në të. "Më shumë se një orë të harrume, në Shkodër gjeta një virtyt të rrallë", thoshte gjermani i sahatit dhe kujtonte nji për nji historinë e axhës Nuh. Dugajën e tij e quante një strehë xhevahiresh. Xhestin e orës, një legjendë të padëgjume. U fol ato ditë në Shkodër për mesazhin e gjermanit. Dikush tha se edhe ai nuk pati fëmijë si axha Nuh. Pati të tjerë që kujtuan një vrasje të tij në Koplik. Ajo revistë dhe shkrimi rikthyen edhe një herë pas disa vitesh ngjarjen e sahatit. Po axhës Nuh s'i bani pështypje. Bile ndjehej ngusht…
– Me kaq dhe gjermani i orës nuk u kthye më në Shkodër…
– Nuk ka ardhë asnjëherë, po historia nuk asht fashit. Nji shkodran e ka taku atë gjermanin, te shtëpia e vet në Noistrasse Kasel-Trier. Ka folë gjatë e ka mësue boll nga kujtimet e tij në Shqipëri. Është ai shkodrani qi ka mujtë me ngulë flamurin shqiptar në Polin e Veriut. I ka dëftu edhe orën e axha Nuhit dhe ka ba fotografi me të.
– Po axha Nuh e ka taku?
– Axha Nuh ka vdek në fundin e viteve '80. Sa ishte gjallë nuk ia vuni veshin kësaj historie. E ka përcjellë krejt Shkodra. Tash së voni, e kanë shpallë "Nderi i Qytetit", por hala nuk e kam marrë dokumentin. Sa të ma bijnë këta që drejtojnë bashkinë, kam me e varë në lokal; në bash të vendit.
Shkodra dhe Nuh Sahatçia në një dokumentar gjerman
Në pranverën e vitit 1995 është dukur në Shkodër një grup xhirimi me kineastë e gazetarë nga Berlini. Kujtim Shllaku, mësuesi që ka bërë përkthyesin, thotë se kishin ardhur aty për kalanë e Rozafës dhe Nuh Sahatçinë. Më saktë, – shpjegon ai, – për të ekranizuar legjendën e murimit dhe historinë e mjeshtrit të sahatëve. Ditët e para filmuan mjediset e kështjellës, mandej u interesuan për orëndreqësin e famshëm. Fakti që Nuh Sahatçia kishte vdekur, i stepi disi, por nuk i zbrapsi. Kërkuan bashkëkohësit, kolegët e familiarët e tij. U ulën e biseduan shtruar me ta. Njohën nga afër jetëshkrimin e Nuh Sahatçisë. Shkuan pastaj tek vendi ku kishte qënë dyqani i tij, afër Radio Shkodrës. Filmuan aty çdo gjë me detaje. Më në fund u ndalën te kodrina ku pushon përjetësisht mjeshtri duarartë. Mbi këtë "lëndë" ngritën në Berlin dokumentarin, në formën e një guide për Shqipërinë.
Një emër, një histori, një legjendë
Ka qenë një mjeshtër i famshëm në Shkodër, pinjoll i një dinastie orëndreqësish të dëgjuar. Ka jetuar një shekull e ka ikur duke lënë një emër të nderuar. Një emër dhe një histori të çuditshme, që ka qarkulluar si legjendë edhe përtej qytetit verior. E kanë rrëfyer së pari dëshmitarët, pastaj pasardhësit e tyre, duke e sjellë të pacenuar deri në ditët tona: "Në kohën e luftës një oficer gjerman i trokiti në dyqan Nuh Sahatçisë. I kërkoi me i rregullu sahatin. Mirëpo lufta e rrëmbeu dhe e çoi tjetërkund. E gjermani nuk u duk ma. U kthye në Shkodër pas tridhjetë vitesh dhe kërkoi mjeshtrin e orës. U përball me të dhe ia nisi: "More zotni Shkodret, kam pasë një sahat kujtim prej gjyshit. Kot me të pyet, a thue e ke kund? Në pastë humbë, na pastë marrë të keqen!". U çua në këmbë i zoti i dyqanit dhe iu kthye mysafirit: "Më thuaj nga vjen e për ç'orë bëhet fjalë". Tjetri shpjegoi se ishte gjerman dhe kërkonte një orë "Erberhard", të lënë aty gjatë luftës. "Tani po", bëri Nuh Sahatçia dhe fap sahatin prej kasafortës. "Urdhno!". "Sa ban?" – drëng paratë gjermani. "Janë pagu, zotni. E ke të shkruar në faturë", i është përgjigjur Nuh Sahatçia dhe e ka përcjellë deri te porta. Janë shuar njëri pas tjetrit dëshmitarët e ngjarjes, por jo buja e saj. Në Shkodër shumëkush ta rrëfen me kënaqësi, veç e ka vështirë për emrin e "gjermanit të orës" dhe bëmat e tij gjatë luftës. Megjithatë, dikush është njohur e ka mësuar jo pak nga kujtimet e tij për Shkodrën. Një tjetër histori fle pikërisht aty…
Johann Arendt
Johann Arendt, kapiteni gjerman që la orën për ta rregulluar te mjeshtri Nuh Sahatçia, ishte efektiv i Brigadës 999, Batalioni i XX, kompania e III që mori pjesë në luftime në zonën veriore të Shqipërisë. I lindur në Noistrasse Kasel – Trier, djalë i vetëm një çifti gjermano-polak, Arendt, kishte kryer studimet universitare në Zvicër dhe në vazhdim ishte diplomuar ushtarak karriere në Berlin. Fundi i luftës e gjeti në Shkodër, ku mbeti rob i forcave partizane, për t'u riatdheusuar në vitin 1947. Vdiq në moshën 90 vjeçare në vitin 1996. Për herë të parë pas luftës e vizitoi Shqipërinë në vitin 1968.
(Panorama) Nga Riza Lahi / Afrim Imaj
