Nga Albert Vataj
Vërtetë ai erdhi për të dhënë atë që kishte më të mirë, për të bërë atë që dinte të bënte, për t’i dhënë vetes atë garanci të kurajshme për të besuar se “Shkruhet për t’u bërë i përjetshëm”. Edhe pse shumë tjerë, para dhe pas tij, erdhën dhe ikën si identitete anonime, pavarësisht se harxhuan letër, bojë e orë pafund pune, ai si një mjeshtër i magjikes, besoi te magjia e krijimit dhe rroku përjetësinë, atë dimension që vepra e tij i’a mundësoi duke u bërë jo vetëm pjesë e kërshërisë së besimit, por edhe forcë përjetuese dhe përtëritëse ndjenjash dhe botkuptimesh.
Gabriel García Márquez (Gabriel Garsia Markez i njohur edhe si Gabo), shkrimtari i njohur kolumbian lindi më 6 mars të vitit 1927 në Aracataca, një fshat i vogël pranë maleve të Karaibeve kolumbiane. Pas një kaplimi prej më shumë se dy vitesh nga Alzheimer, më 17 prill 2014, shkrimtari i shquar u shua në moshën 87-vjeçare në shtëpinë e tij në Mexico City, duke lënë pas një kontribut të madh në traditën latino-amerikane por edhe në realizmin magjik, aty ku ai diti të ishte gjithnjë i magjishëm.
Në fjalimin e shkurtër që mbajti kur i dorëzuan çmimin prestigjioz “Rómulo Gallego”, për veprën e tij “Njëqind vjet vetmi”, Gabriel García Márquez tha se “gjithnjë kishte besuar se shkrimtarët nuk janë në këtë botë për të marrë çmime…”, dhe se “çdo çmim është një rrezik për ta”. Por në të vërtetë kur ai botoi historinë magjike të Macondo, çdo gjë u kthye për të në një dënim, dhe ai gjithnjë e më shumë filloi të fliste për vetmi të tmerrshme; dhe kjo ishte vetmia e suksesit të cilën ai e përshkruan :”e keqja më e madhe që mund t’i ndodhë një njeriu që nuk ka ndjeshmëri për suksesin në letërsi, dhe për më shumë kur ai jeton në një kontinent të pamësuar me suksesin , është të botojë një roman që shitet si salçiçet . Ky është rasti im. Unë nuk kam dashur kurrë të shndërrohem në një spektakël , urrej televizionin, kongreset e letërsisë, konferencat dhe jetën intelektuale”.
Në një intervistë dhënë gazetareve të RAI, Monica D’Onofrio dhe Martina Forti më 1992, mjeshtri i letrësisë së realizmit magjik, korifeu i traditës latino-amerikane, kumton përmes një interviste forcën e shpirtit magjik, atë që mëkoi forcën e tij krijuese, atë potencial që e bëri të pavdekshëm.
Koncepti i magjisë, koncepti i fantastikes dhe e mrekullueshmes, në një kontest latino-amerikan, sigurisht që është i ndryshëm nga konteksti europian. Është folur gjithnjë për realizmin magjik, një formulë që më duket e urryer, që në vetvete do që ta mbyllë gjithë letërsinë latino-amerikane. A është e vërtetë që magjia është diçka më ireale në Amerikën Latine se sa tek ne në Europë?
Mendoj se është një problem vëmendjeje: Njerëzit nuk i kushtojnë shumë rëndësi jetës për kuptuar për sasinë e magjisë që gjendet tek jeta e përditshme. Besoj se kjo varet edhe nga racionalizmi, nga kartesianizmi. Shumë vetë qëndrojë përballw magjisë, por nuk e shikojnë, sepse nuk e besojnë. Në Amerikën Latina (në veçanti në Karaibe) besojmë se gjithëka është e mundur, edhe nëse ndodhin gjëra që gjithësesi, duhet t’i pranojmë, janë të jashtëzakonshme.
Do të tregoj një histori, që ndoshta do të jetë pak e gjatë, por që mund të jetë një mbyllje e mirë për këtë intervistë: një ditë, ndërsa isha në Meksikë për të punuar në një laborator me një grup studentësh të skenografisë kinematografike, sollën biskota. Po haja njërën kur më ra në tokë, e atëherë kujtova nënën që më thoshte: “kur të bie ushqimi nga goja kujtoju që nëna jote ka uri”.
Kjo më bëri shumë përshtypje dhe qesha, meqenëse nëna ime ishte në Kolumbi, Kartagjenë. Nuk kujtoja se çfarë dite ishte, kapa telefonin dhe e mora nënën. M’u përgjigj vëllai: “jo nuk është këtu sepse sot është ditëlindja e saj, erdhën të gjithë vëllezërit për të festuar e duke qenë se darka nuk ishte gati e ajo kishte uri, e çuan të hante në restorant”. U ktheva tek studentët e u thashë: “Do t’ju tregoj një histori: ju nuk do ta besoni, do të mendoni se e shpika”. Besoj se ajo që ndodh është se këto gjëra u ndodhin të gjithëve, por më së shumti nuk i vënë re vlerën e magjisë që është tek ngjarjet. Aftësia për t’i njohur është një gjë që në Karaibe është shumë më e theksuar, është zakoni që ta shohin këtë aspekt tjetër të realitetit dhe unë përfitova.
Kjo është e lidhur edhe me idenë e vdekjes që është në librat tuaj. Ka shumë të vdekur: por janë të vdekur që kthehen, nuk kanë vdekur krejtësisht. Rrjedh edhe nga kjo?
Kjo është shumë tipike në Karaibe, në Siçili, në Andaluzi. Besoj se është një mënyrë për të mos vdekur, që njerëzit e dashur të tu të mos vdesin. Për këtë arsye shihen tek kthehen, mendohet gjithnjë për të vdekurit sikur vazhdojnë të jenë gjallë, ruhen objektet në vendet në të cilët i mbanin për të krijuar përshtypjen që nuk kanë vdekur. Në rastin tim, në librat e mi, mund të jetë mbi së gjithash paraqitje e atij realiteti, por mund të jetë dëshirë për të mos vdekur, dëshirë për të qenë i përjetshëm, si në një farë kuptimi të shkruarit. Përpjekja për të shkruar gjithnjë mirë është një mënyrë për të krijuar mosvdekjen.
Çfarë përshtypje ju bën siguria se nuk do të vdisni kurrë si shkrimtar? Pse kjo është një siguri dhe jo shpresë?
Kjo siguri nuk është kurrë. Ka shkrimtarë të mëdhenj që nuk u njohën në kohën e vet. Kafka, mendoj, nuk pati veçse një lexues, Max Brod, mikun e tij, që ishte edhe ekzekutuesi i testametit të Kafkës. Megjithatë, jo vetëm sot është konsideruar një nga shkrimtarët më të mëdhenj të botës, por është i vetmi shkrimtar i padiskutueshëm gjatë këtij shekulli. Besoj se autori me një prestigj më të madh ishte Proust, por i vetmi dhe vërtetë i padiskutueshëm është Kafka. Ka raste të tjera, për shembull ai i shkrimtarit spanjoll Blasco Ibanez. Nuk ishte askush i famshëm si ai në kohën e vet: kur mbërriti në New York e pritën si hero e sot askush nuk e kujton më. Shkruhet në përpjekje për t’u bërë të përjetshëm, por kurrë nuk do ta dimë se kush ia arriti këtij qëllimi: një i panjohur apo një shkrimtar tashmë i famshëm.
Romanet tuaja janë plot personazhe e histori me një bollëk akumulues që nuk është e lehtë t’i dallosh në autorët e tjerë dhe në tradita të tjera letrare. Nga rrjedh kjo?
Nuk e di: lodhem shumë tek shkruaj histori të vetvetes, do të thotë histori që vijnë nga vetëdija apo nga pavetëdija, në mendjen e personazheve. Mua më interesojnë shumë gjërat që bëjnë, që u ndodhin. Kur shkruaj, kam frikën që lexuesi mërzitet; për këtë kam nevojë që të vijnë shumë gjëra dhe sapo mendoj se lexuesi po lodhet kërkoj diçka tjetër. Të tjera histori. Madje kam një metodë: kur shkruaj e kur filloj të mërzitem, mendoj se edhe lexuesi do të mërzitet tek lexon. Atëherë gjej një tjetër gjë dhe kjo më detyron të grumbulloj atë sasi personazhesh, faktesh, ngjarjes, nga ajo që marr me mend, pak lexues mërziten me të vërtetë me librat e mi. Kjo varet nga karakteri im si lexues. Mua nuk më intereson i kujt është një libër, e rëndësishme është që të mos më mërzisë. Blej dhe më dhurojnë shumë libra. I vendos gjithnjë pranë shtratit e lexoj deri aty ky libri mbrohet vetë. Kur libri nuk mbrohet më, kur libri më lodh, e vë mënjanë. Kur shkruaj, më kujtohet kjo e them me vete: “këtu ata do ta mbyllin librin”. Atëherë kërkoj diçka tjetër. Besoj se kjo është shpjegimi se pse janë shumë gjëra, ndodhin shumë ngjarje dhe ka aq shumë personazhe në librat e mi.
Personazhet tuaj flasin pak, dialogojnë pak: pse? Fjalët shërbejnë më pak se gjërat? Gjërat janë të thëna tashmë në realitet? Nuk beson shumë në mundësinë e komunikimit përmes dialogut?
Keni mentalitet prej kritiku, sepse në realitet ajo që ndodh nuk varet nga gjëra shumë të vështira dhe të rëndësishme siç thoni. Fakti është se dialogjet më dalin shumë keq. Kur shkruaj dialogje, nuk më duken të besueshëm e kështu ndodh, imagjinoni, për diçka që ndodh në gjuhën spanjolle. Është një gjë të cilën e kam diskutuar me shumë shkrimtarë, filologë dhe gramaticienë, sepse në gjuhën spanjolle është një largësi të madhe mes dialogut të folur dhe atij të shkruar. Nëse unë e shkruaj një dialog të folur në spanjisht është i gjatë, i mërzitshëm, pak shprehës. Atëherë, sepse ka intensitetin dhe efektin që ka në roman, ai bëhet një dialog aritificial në krahasim me dialogun real. Ndërsa, ajo që ka tërhequr më shumë vëmendjen time është se, mbi të gjitha në kinemanë italiane, njerëzit flasin si në jetën e përditshme. Në të njëjtën mënyrë, edhe në librat italianë kuptohet që dialogu është i njëjtë me atë që dëgjohet në rrugë. Në spanjisht kjo nuk është. Nuk e di nëse ky është justifikim që kam gjetur për të shpjeguar arsyen se pse kam pak dialogje: por e vërteta është se nuk më dalin dot.
Për shumë vite keni qenë gazetar. Ky profesion ka kontribut në të qenit tuaj shkrimtar apo ishte një aktivitet gjithnjë paralel, që nuk pasuroi ndopak një botë fantastike të pranishëm në vendet e situatat fëminore?
Bëhet fjalë vetëm për një aktivitet. Besoj se gazetaria është një rrymë letrare. Fakti është se ka rregullat e veta të veçanta, ashtu siç i ka romani: pra, kur shkruaj një roman, kur shkruaj një artikull, burimi i informacionit është gjithnjë i njëjti: realiteti. Edhe mënyra e organizimit të materialit është e njëtjë, ndjek të njëjtin mekanizëm. Ajo që është e ndryshme është se në roman lejohet ta tejkalosh realitetin, të këmbesh pozicionet: ndërsa në gazetari nuk është e mundur, sepse lexuesit e gazetës janë njerëz tejet seriozë dhe nuk i jepen imagjinatës.
Kur flitet shumë herë për librat tuaj, flitet për përdorimin e kohës: koha rrethore e “Një qind vjet vetmi”, ajo e përshpejtuar e “Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar”, ajo në një farë mënyre lineare, me një fillim e një fund e “Dashuri në kohërat e kolerës”. Çfarë është për ju koha, si mund t’ia lejoni vetes këtë liri? Koha për të gjithë njerëzit është një dënim: ju duket se rastësisht hyni e dilni nga koha.
Duhet të jetë për shkak se kam frikë nga koha. Kur kritikët më flasin për përdorimin e kohës rrethore dhe për kohën lineare, unë kënaqem shumë, sepse është sikur të lexosh një roman tjetër. Kritikët kanë një imagjinatë të madhe krijuese, për fat: kështu, i pari që mbetet i habitur se ka krijuar një kohë rrethore dhe një kohë lineare, jam unë. Më thjeshtë, gjëja e parë që më vjen ndër mend është tema, dhe tema përcakton metodën. Përdor një metodë që më duket më e përshtatshme që historia të jetë e vërtetë, se besoj që problemi më i madh i një romancieri është besueshmëria. Kam thënë se një shkrimtar mund t’i lejohet gjithçka, gjithnjë nëse është i aftë ta bëjë që ta besojnë. Kështu kur shkrojta “Një qind vjet vetmi” historia ishte mjaft e gjatë. Zgjodha një qind vjet pothuajse për rehati, sepse mendoj se janë më tepër. Bëra kujdes që të mos i vendos data, në mënyrë që të ishte e pamundur një përcaktim kohor. Mosha e personazheve asnjëherë nuk është e përcaktuar, sepse çdo njeri mund të imagjinojë moshën që preferon. Mendoj se i gjithë kjo punë për ta bërë të besueshme historinë, ka përfunduar duke më detyruar të përpunoj kohën që nuk ishte e vendosur, që nuk ishte paracaktuar: që nuk është, të themi, intelektuale, që është krejtësisht sentimentale. Shembulli i “Dashurisë në kohrat e kolerës” është i mirë sepse, në atë rast, nuk ishte e nevojshme koha, por koha ishte një personazh, ishte shumë e rëndësishme që koha, e cila kalon për këto personazhe që po plakeshin pak nga pak. Ndoshta tek kjo qëndron ndryshimi. Është edhe një shembull i dytë që besoj se ia vlen ta citoj: “Kronikë e një vdekje të paralajmëruar” në të cilën, në hapësirë e një ore më së shumti, tregohet pothuajse gjithçka, mëparshmëria e historisë dhe e kaluara e vendit. Në atë rast, përdorimi i kohës është mjaft rigoroz, sepse bëhet fjalë për një reportazh. Dhe këtu i kthemi diskutimit për gazetarinë dhe letërsisë.
Cila ishte përshtypja juaj e menjëhershme kur e keni takuar për herë të parë Europën?
Isha në Romë më 1955 si i dërguar, sepse Papa, që atëherë ishte Piu XII, kishte një krizë lemze. Kisha lexuar një tregim të Somerset Maugham për një njeri që vdes nga lemza në mes të detit, gjatë udhëtimit të tij mes Lindjes dhe Anglisë. Atëherë mendova se edhe Papa duhet të kishte vdekur nga e njëjta lemzë. Mbërrita në Itali dhe Papa nuk vdiq; madje, i kaloi edhe lemza. Duke qenë aty, u shkrova në Qendrën Eksperimentale të Kinematografisë, që më interesonte mjaft. Por pyetja ishte se cili ishte përshtypja e parë imja. Jam njeri me fat, rastësisht erdha në Romë në verë dhe nxehtësia, karakteri i njerëzve, mënyra e të jetuar ishte kaq i ngjashëm me timen (atë të Karaibeve, jo të pjesës tjetër të Amerikës Latine) saqë u ndjeva në Romë si në shtëpinë time. Dy nga tregimet e mi janë vendosur në Romën e atyre viteve dhe më habit se si zgjidhjet dhe metoda që m’u desh të adoptoja për ta bërë të besueshëm janë saktësisht të njëjtë me ato që do të ndiqja nëse do t’i kisha vendosur në vendin tim.
Angazhimi juaj politik është i njohur nga të gjithë (nga disa i kritikuar), pse është i pashndërrueshëm, apo më së pakti ka qenë. Por në librat e tu nuk është deklaruar ky angazhim. Pse? Librat tuaj janë një tjetër gjë, apo të qënit shkrimtar, dhe shkrimtar bindës, për ju është një mënyrë e mjaftueshme për të reaguar ndaj realitetit social e politik të kësaj kohe?
Ka dy mënyra për të bërë politikë. Mendoj që romanet e mi janë tepër të politizuar, në kuptimin se kërkoj të bëj të njohur dhe ta zbuloj në thellësi realitetin kulturor, në të cilin jetojmë. E kërkoj jo vetëm ta deklaroj, por në një farë mënyre ta imponoj. Kjo është një punë politike. Fakti është se unë besoj që çdo punë politike ka mjetin e vet. Romani nuk besoj se është mjet për të bërë, sa për të thënë, militantizëm politik, por për të bërë politikë: një politikë mjaft serioze dhe me një mprehtësi të madhe. Nëse unë do të isha thjesht një politikan, në këtë moment ndoshta do të zija një vend politik mjaft të rëndësishëm në vendin tim, por ti nuk do të ishe duke më bërë intervistë.
