Nga Albert Vataj
Diskursi ekonomik dhe etërit e mendimit
Diskursi ekonomik i periudhës së hershme moderne ofron një analizë të fenomeneve thelbësore specifike: pronën, paranë, tregtinë, tregtinë, financat publike, rritjen e popullsisë dhe zhvillimin ekonomik, si dhe hetime mbi pabarazinë ekonomike dhe drejtësinë shpërndarëse. Shumë nga filozofët kryesorë të hershëm modernë, nga Nicholas Kopernicus te Adam Smith, dhanë kontribut të rëndësishëm në ekonomi. Kjo listë përfshin Jean Bodin, Thomas Hobbes, John Locke, George Berkeley, Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, David Hume, Étienne Bonnot de Condillac dhe Jeremy Bentham. Filozofë të tjerë me famë trajtuan parimet e pronës dhe detyrimet tregtare, veçanërisht Hugo Grotius, Samuel Pufendorf, Thomas Paine, Immanuel Kant, Condorcet dhe Sophie de Grouchy. Nëse ekonomia interpretohet më gjerësisht si reflektime mbi dimensionet morale të përmirësimit material, atëherë lista zgjerohet shumë, duke përfshirë, për shembull, Bernard Mandeville, Frances Hutcheson, Voltaire, Thomas Reid dhe Antonio Genovesi. Nëse dikush zgjeron ambjentin e ekonomisë për të përfshirë ndërveprimin kompleks midis arsyes dhe pasioneve, siç drejtohet në kërkimin e lumturisë, atëherë një numër i panumërt letrarësh në periudhën e hershme moderne kontribuan në këtë diskurs.
Kishte të paktën një duzinë shkollash të mendimit ekonomik në periudhën e hershme moderne. Në mënyrë mbresëlënëse, nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë, shumë nga parimet dhe ligjet thelbësore mbi paranë, tregjet dhe tregtinë ishin artikuluar, dhe shumë nga metodat e ekonomisë – ndërtimi i modeleve, analiza e serive kohore, vlerësimi statistikor, teoria e lojës dhe vendimi, teoria – ishin ekzistuar tashmë. Si përmbledhje, “shkenca e tregtisë” si ekonomi ishte më së shumti e njohur në atë kohë, ishte një kërkim i pjekur dhe, siç mbahej e vërtetë për shkencat natyrore në periudhën e hershme moderne, u mbështet në thelb në rrënjët e saj filozofike.
Adam Smith dhe gjithëkohja e mendimit të tij
“Një Hetim mbi Natyrën dhe Shkaqet e Pasurisë së Kombeve” (1776) i Adam Smith-it është pa diskutim shkrimi i vetëm më me ndikim, si për periudhën e hershme moderne, ashtu edhe për të gjithë historinë e ekonomisë. Analiza e Smith, jo vetëm që zbuloi tiparet thelbësore të parasë dhe tregjeve, por gjithashtu siguroi një analizë dinamike të “përparimit të pasurisë”, duke përfshirë globin dhe duke arritur në kohët e lashta. Ai mbuloi të gjithë gamën e ekonomisë, nga teoria e çmimeve deri te financat publike. Në mënyrë domethënëse – dhe kjo mund të dëshmojë kontributin e tij më të madh – libri i tij i parë dhe i vetëm tjetër, Theory of Moral Sentiments (1759), zhvilloi një psikologji morale që shërbeu si themel për ekonominë e tij dhe, ndoshta, për ekonominë deri më sot, ende i përkushtohet aksiomës së interesit vetjak. Libri i parë i Smith-it motivoi respektin simpatik universal që na lidh me njëri-tjetrin, madje edhe me të huajt, dhe ai krijoi një dëshirë të shqetësuar për miratim dhe rrjedhimisht për pasurinë si forca lëvizëse e përmirësimit njerëzor. Së fundi, esetë e tij mbi historinë e shkencës shërbyen për të ngritur pozitën epistemike të ekonomisë, dhe nga gjysma e parë e shekullit të nëntëmbëdhjetë, shkenca e ekonomisë politike, siç u bë e njohur, vlerësohej gjerësisht qasjen e tij.
Smith mbetet i pakuptimtë, jo vetëm për shkak të gjerësisë dhe thellësisë së punës së tij, por edhe sepse ai dha një nga analizat më depërtuese të sjelljes njerëzore për të shpjeguar gjendjen tonë ekonomike. Nëse Hobs ofroi një zgjidhje politike për konfliktin dhe varfërinë, Smith e kuptoi një shekull më vonë se forcat ekonomike, akumulimi i pasurisë dhe tregtia globale gjithnjë në zgjerim, mbizotëronin fuqinë e sovranëve më ambicioz. Njohja e fuqisë së pamasë të tregjeve, si vendore ashtu edhe ndërkombëtare, filloi në shekullin e shtatëmbëdhjetë, siç e kuptuan një numër ekonomistësh të shquar të shekullit të njëzetë.
Adam Smith, babai i shkencës ekonomike moderne
Adam Smith u lind më 5 qershor 1723 dhe u shua më 17 korrik 1790. Ai ishte një filozof dhe ekonomist skocez i Iluminizmit. Qëndroi në histori e mendimit si babai i shkencës ekonomike moderne, vepra kryesore e të cilit, “Pasuria e kombeve”, është një nga tekstet themeltare të liberalizmit ekonomik. Profesor i filozofisë morale në Universitetin e Gllasgout, ai i kushtoi dhjetë vite të jetës së tij këtij teksti që frymëzoi ekonomistët e mëdhenj pasardhës, ata që Karl Marks do t’i quante « klasikët » dhe që do të hidhnin parimet kryesore të liberalizmit ekonomik.
Shumica e ekonomistëve e konsiderojnë Smithin si «babain e ekonomisë politike» megjithatë, disa, si austriaku Jozef Shumpeter dhe amerikani Murrej Rothbard, e kanë quajtur një autor të vogël, duke konsideruar që vepra e tij përmbante pak ide origjinale dhe që këto të fundit ishin të gabuara.
Jetëshkrimi
Adam Smithi u pagëzua më 5 qershor 1723 në qytetin e vogël tregtar skocez të Kirkaldisë; dita e lindjes së tij nuk dihet. Babai i tij, avokat, që mbante shumë detyra të larta zyrtare, vdiq para se ta shihte të birin dhe Smithi do të mbante për tërë jetën një lidhje të ngushtë me nënën. Në moshën katërmbëdhjetëvjeçare, hyri në Universitetin e Glasgout për të studiuar aty filologjinë klasike, filozofinë morale, matematikën dhe fizikën. Prej saj doli tre vjet më vonë me titullin master of arts. Profesori i filozofisë, Frensis Hatçisoni, ushtroi atëherë një ndikim vendimtar në formimin e tij dhe e futi në filozofinë e Devid Hjumit – me të cilin Smithi do të lidhte më vonë një miqësi të ngushtë.
Më 1740, Smithi u nis për të studiuar në Oksford, ku qëndroi gjashtë vjet. Kur u kthye në Skoci, duke filluar nga viti 1748, dha në Edinburg konferenca mbi retorikën dhe letërsinë angleze, që patën një sukses të madh. Më 1750, mori në ngarkim katedrën e logjikës në Universitetin e Glasgout; pak kohë më vonë, u bë profesor i filozofisë morale, vend që do ta mbante për dymbëdhjetë vjet. Konferencat e tij ishin për teologjinë, etikën, jurisprudencën dhe ekonominë. Më 1759 doli vepra e tij e parë Theory of Moral Sentiment (Teoria e ndjenjave morale), me të cilën fitoi me shpejtësi respektin e mbarë Anglisë. Më 1763, duka i Buccleuchit i propozoi të shoqëronte dhëndrin e tij në Francë, si mësues privat, për një udhëtim studimi për dy vjet. Smithi pranoi dhe dha dorëheqje nga detyrat akademike. Pas një qëndrimi të shkurtër në Paris, mësuesi dhe nxënësi shkuan në Tuluzë, ku qëndruan tetëmbëdhjetë muaj. Prej andej, bënë udhëtime të shkurtra në jug të Francës. Gjatë kësaj kohe, Smithi iu fut veprës së tij më të madhe, An Inqimy into the Nature and Causes of the Wealth of Nation ( Kërkime mbi natyrën dhe shkaqet e pasurisë së kombeve), që do të përforconte famën e tij prej konceptuesi të ekonomisë politike. Kur u kthye në Kirkadi më 1766, Smithi do t’i kushtonte edhe dhjetë vjet kësaj vepre, që doli më 1776 në Londër, duke e çuar autorin e saj në kulmin e lavdisë.
Përkthimet në frëngjisht, gjermanisht dhe në danisht u botuan menjëherë, të ndjekura nga botime në shumë gjuhë të tjera. Më 1778, Smithi u emërua komisar në doganat e Skocisë, në Edinburg; më 1787, u bë rektor i Universitetit të Glasgout. Vdiq më 17 korrik 1790 në Edinburg.
Habitesh menjëherë që Karl Marksi – krahas Fridrih Hegelit – u mbështet mbi teoritë e Adam Smithit, që kishte parasysh vetëm përparësitë e zhvillimit kapitalist. Në fakt, analizat e kapitalizmit nga Smithi janë në barasvlerë me teorinë hegeliane të historisë, që e ka gjithashtu burimin te Smithi.
Që nga Antikiteti, doktrina që ka të bëjë me shoqërinë dhe shtetin ka qenë gjithmonë pjesë e etikës, domethënë e një morali të një jete të drejtë. Adam Smithi, që për vite të tëra zuri katedrën e Filozofisë morale në Universitetin e Glasgout, e mbante veten për moralist. Ai u bë i famshëm sidomos me Kërkime mbi natyrën dhe shkaqet e pasurisë së kombeve (1776), vepër që la gjurmë në mënyrë vendimtare në teorinë moderne të ekonomisë politike. Marrëdhënia midis moralit dhe ekonomisë politike është shprehur më qartë tek “Teoria e ndjenjave morale” (1759). Smithi eksploron aty jo vetëm kushtet në të cilat njerëzit mbajnë lidhje ekonomike, por edhe si dhe mbi bazë të ç’aftësive ata bëhen më përgjithësisht qenie shoqërore.
Sipas mendimit filozofik të iluministëve, të shënjuar nga empirizmi dhe sensualizmi psikologjik që rrjedh prej tyre, ekzistojnë në mënyrë të natyrshme “ndjenja morale”, të cilat bëjnë që njeriu të jetë një qenie shoqërore. Meqenëse kjo zanafillë natyrore e ndjenjave fisnike nuk ishte as bindëse dhe as kategorike, Frensis Haçson (1694-1746), profesori i filozofisë i Smithit në Glasgou, u përpoq t’u shtonte pesë shqisave tradicionale një “shqisë morale” të veçantë. Dhe D. Hjumi, mik dhe nxitës i Adam Smithit, kishte ndjekur një rrugë tjetër: ai u jepte njerëzve një “simpati” natyrore ndaj miqve të ngushtë dhe ndaj të afërmve të tyre dhe vlerësonte se zhvillimi i kësaj simpatie drejt një “dashamirësie” ose një “mirëbërësie” të aftë për t’u shtrirë tek të gjithë njerëzit, rridhte nga një proces i qytetërimit historik.
Smithi e mori stafetën pikërisht në këtë fazë. Për të, termi sympathy duhej parë sipas kuptimit të tij të dyfishtë, sa “prirje e vetvetishme”, aq edhe “pjesëmarrje dashurie ndaj tjetrit”, duke e bërë këtë themelin e sjelljes shoqërore të njerëzve. Kur unë kam simpati për dikë, arsyeton Smithi, mund ta shoh veten ashtu si më sheh ai dhe të krahasohem me mënyrën me të cilën do të shihem.
Pra unë nuk jam thjesht vetvetja me dëshirat dhe interesat e mia vetjake, por në të njëjtën kohë jam gjithashtu vëzhgues i paanshëm (impartial spectator), i marrëdhënies midis meje dhe të njëgjinishmëve të mi. Kjo është arsyeja përse sillem sa të jetë e mundur në mënyrën me të cilën do të dija të shihesha nga të tjerët. Pra jam një qenie shoqërore ose, më mirë, bëhem i tillë: unë jam “shoqërizuar” (në zhargonin e sotëm), në atë masë si pasqyrohem vazhdimisht tek të tjerët. Unë mësoj të kënaq, me ndihmën e tjetrit, nevojat e mia themelore fizike, por edhe dëshirën time për simpati dhe respekt. Përveç kësaj unë mund të prirem nga tjetri për të bërë gjëra që nuk janë aty për aty të dobishme, si të grumbulloj pasuri dhe luks përtej asaj që jam me të vërtetë në gjendje të shpenzoj. Kjo mund të më çojë, pa dijeninë time, në gjëra që nuk i kisha parashikuar aspak: dëshira ime për luks nxit ndarjen shoqërore të punës, që më lejon të zotëroj gjëra që një individ i veçuar nuk do t’i prodhonte. Një “dorë e padukshme” përgjon që veprimi im në shoqëri të japë efekte që, nga ana e tyre, do ta ndryshojnë vetë shoqërinë dhe në analizë të fundit edhe vetë mua. Futja e impartial spectator i lejon Smithit të shndërrojë në etikë teorinë e sjelljes së drejtë të individit në një kërkim empirik të marrëdhëmeve dinamike që krijojnë individët mes tyre. Në këtë mënyrë etika bëhet sociologji, histori shoqërore dhe ekonomi politike. Virtytet tradicionale, me të cilat është lidhur filozofia morale, marrin kështu një domethënie dhe një rëndësi të re. Zbatimi i “zgjuarsisë” (maturisë) është një mënyrë e përligjur në kërkim të kënaqësisë dhe të pasurisë, sepse, falë punës së “dorës së padukshme”, shoqëria në tërësinë e vet e sheh veten të pasuruar. Drejtësia bazohet, ashtu si dëshira për pasuri, mbi një nevojë natyrore kundër sulmeve të kryera ndaj tërësisë fizike apo pronësisë. Mbi këtë bazë ngrihet, në dobi të një procesi të të mësuarit shoqëror, shteti që do të mbrojë individët dhe pasuritë, pa kufizuar në mënyrë të kotë dëshirat e tyre për lumturi.
Ajo që Smithi mendon për dëshirën për pasuri dhe për shtetin, që nuk duhet ta pengojë këtë dëshirë, në shekullin XIX mori miratimin e “kapitalizmit të Mançesterit”, që e bëri filozofin heroin e saj. Megjithatë lihej jashtë virtyti i tretë klasik, që është dashamirësia apo mirëbërësia: pasuria nuk është e mira më e lartë mbi tokë, ajo vetëm krijon kushte për veprim mirëbërës. Dashamirësia mund të kërkojë një ndërhyrje të vetëdijshme në automatizmin e tregut, për shembull për të luftuar unilaterizmin e ndërtimit të mënyrës së jetës, që është ana e prapme e medaljes e përparësive të shumëfishta të ndarjes shoqërore të punës. Arsyeja morale ndërhyn në ecjen e vetvetishme të historisë, me qëllim që të arrihet te “lumturia më e madhe e mundur e një numri sa më të madh të mundur”, sipas formulës së Hatçisonit. Njeriu mirëbërës që vihet në shërbim të kësaj arsyeje e jeton këtë shërbim si një lumturi, sepse ata, të cilëve ai u ka bërë të mira, ia kthejnë me simpatinë e tyre. Kështu mirëbërësia bëhet natyrshëm e vetvetishme; e arsyeshmja kthehet në pjesë përbërëse të natyrës njerëzore.
Në kohën e konceptimit të Teorisësë ndjenjave momle, ideja e “pajtimit” – sipas një shprehjeje të Fridrih Hegelit (1770-1831) – të arsyes dhe natyrës në procesin e historisë është në të njëjtën kohë e pranishme në shkrimet e Zhan-Zhak Rusoit. Ajo gjen gjithashtu shprehjen e vet në parqet “ala angleze”, që zëvendësuan atëherë pak nga pak, në mbarë Europën e iluministëve, kopshtet gjeometrike “ala franceze”. Në fund, ajo u vu në zbatim nga pronarët progresistë të tokave, që investuan para për përmirësimin e ekonomisë bujqësore, të rrugëve të komunikimit dhe të shkollave, me qëilim që të ngrinin nivelin e jetesës së fshatarëve “të tyre” (që për këtë punonin më mirë për zotërit aq shumë të mirë). Sociologjia historike e “shkollës skoceze” u përhap në Europë falë veprave të Smithit, por edhe falë atyre të nxënësit të tij, Xhon Milit (1735-1801) dhe të “kopjuesit” të tij (sipas Smithit), Adam Fergusonit (1723-1816). Në Britaninë e Madhe, “utilitaristët” morën anët praktike dhe ekonomike të filozofisë së Smithit. Në Gjermani, ideja “spekulative” e pajtimit midis arsyes dhe natyrës, në kuadrin e një historie të nxitur nga puna njerëzore, u rimor nga idealistët, në radhë të parë nga Hegeli.
***
Adam Smith-i hodhi idenë e ekonomisë së lirë të ndarë nga politika, me një fjalë ai hodhi idenë kozmopolite. Ai e kundërshtonte idenë e Merkantilizmit dhe mendonte se as argjendi e as ari nuk shërbejnë në rritjen ekonomike të shtetit. Ideja e A. Smith-it për taksat ishte që ato duhet të jenë proporcionale
Lëvizja përfundimtare Idetë e Smith u zhvilluan në përgjigje të ndryshimeve të shpejta ekonomike të vërejtura në Britani. Kreu ndarjen e hapësirave të plantacioneve të mëdha. I shpërndau ato në pjesë të vogla individuale. Kjo gjë i bëri këto toka më përfituese sesa të ishin thjeshtë ekzistuese.
Idetë që avancuan mendimin ekonomik.
1. Interesat vetjake. Qëniet njerëzore motivohen nga këto interesa
2. Dëshira për të përmirësuar kushtet e jetesës. Kështu motivi i përfitimit është simuluesi më i madh për rritjen e ekonomisë dhe perspektivës.
3. Prodhimi më i madh nuk është për shkak të prodhueseve, por dëshirës për të përfituar. Marifeti është të sigurosh që dëshira për përfitim nuk e tejkalon sensin e detyrimit ndaj shoqërisë.
4. Tregti e lire. Shumë prodhues në konkurrencë, asnjë prej tyre nuk mund të rrisë çmimet më lartë.
5. Interesi vetjak dhe konkurrenca shkojnë paralelisht.
6. Nuk është i nevojshëm një rregullim nga qeveria -dora e padukshme në punë (kontroll natyral).
7. Progresi i vazhdueshëm.
8. Specializimi i punëtorëve në një proces prodhimi kompleks dhe mekanik.
9. Ligji i mbledhjes (grumbullimit).
10. Përfitimet e mbledhura të investura në të mira kapitale shtesë rrisin prodhimin dhe efiçencën totale në tërësi.
11. Ligji i popullsisë.
12. Rritja në prodhim do të thotë më shumë punëtorë dhe sa më shumë që punëtorët kërkojnë nivel më të lartë jetese, reduktohet përqindja e vdekjeve dhe kemi rritje natyrale të popullsisë.
Përtej dashurisë ndaj vetes.
Smith u morë me çështjen për të shpjeguar rolin e stimujve në shkëmbimet ekonomike në treg. Arriti në përfundimin se kriteri i vetëm objektiv është ndjekja e interesit vetjak. Në fragmentin më të famshëm të librit të tij “Pasuria e Kombeve” shkroi: “nuk është shkaku mirësia e tyre që kasapi, prodhuesi i pijeve apo bukëpjekësi që ne na shërbejnë në darkën tonë, por shkaku është ndjekja e interesavetë tyre”.
Nuk i referohet anës njerëzore të tyre, por dashurisë për veten e tyre.
Sipas trajtimit tradicional të Smith-it si një guru i egoizmit ose dashurisë ndaj vetes (siç shpesh ai thoshte, por jome shumë entuziazëm), kuptimi i tekstit nuk duket të shkojë shumë përtej këtyre linjave, madje edhe në qoftë se ky diskutim i referohet një teme të veçantë, p.sh. këmbimit (dhe jo kaq shpërndarjes ose prodhimit) dhe sidomos motivet e këmbimit.
Në shkrimet e tjera të raportit Smith ka referencë të gjerë për rolin e stimujve të tjerë që ndikojnë në veprimin dhe sjelljen njerëzore.
Përveç dashurisë ndaj vetes, Smith-i trajtoi mënyrën se si implementimi i sistemit ekonomik në përgjithësi dhe i tregut në mënyrë më specifike, mund të rritet në masë të madhe nga motive të tjera.Ka dy sugjerime të dallueshme këtu.
1. E para është ajo e fjalës shkencore, lidhur me faktin se njerëzit nuk janë drejtuar vetëm nga interesi vetjak apo madje edhe nga sensibiliteti.
2. E dyta, lokalizohet në një nivel praktik, ajo mbështet pikëpamjen se ekzistojnë kushte të mira morale dhe praktike për të nxitur motiv tjetër përveç interesit vetjak, nëse ajo merr formën e dashurisë për veten ose formën më delikate të maturisë.
Në të vërtetë, Smith, argumenton se ndërsa “maturia” është “virtyti më i shkolluar për individin”, “humanizmi, drejtësia, bujaria, dhe fryma publike janë cilësitë më të dobishme për të tjerët”.
Duke u bazuar dikush, tërësisht në një treg ekonomik pa rregulla, mund të udhëzohet nënjë gabim shkatërrues, sipas të cilit, thotë Smith-i:
“Pjesë e madhe e kapitalit të vendit është mbajtur larg nga ato që mund ta bëjnë atë më produktive dhe të dobishme, ndërsa u jepet atyre që kishin më shumë gjasa për ta shpenzuar dhe shkatërruar atë”
Politika Ekonomike.
Adam Smith pa punën e politikës mbi ekonominë si ndjekje të dy qëllimeve kryesore:
1. Të sigurojë të ardhura të konsiderueshme për mirëmbajtjen e qytetarëve ose më saktë ti bëjë më kompetentë,për të bërë veten më të aftë për ti ofruar vetes si të ardhura ashtu dhe mirëmbajtje të jetesës.
2. Të ofrojëmundësi në një shtet ose në një bashkësi të ketë të ardhura të mjaftueshme për shërbimet publike.
Mbështet shërbimet publike, të tilla si arsimimit të lirë dhe falas si dhe lehtësimin e varfërisë duke kërkuar liri më të madhe për njerëzit nevojtarë duke u ndihmuar më shumë se sa ishte e lejuar në periudhën e tij në përputhje me ligjet penale për të varfërit.
Përveç vëmendjes që tregonte tek komponentët dhe obligimet e një sistemi ekonomik të zbatuar mirë (të tilla si roli i përgjegjësisë dhe besimit), u trondit thellë nga pabarazia dhe varfëria e cila mund të qëndrojnë në një sistem të suksesshëm ekonomik.
Edhe në lidhje me rregullat që kontrollojnë tregun, Smith-i njohu rëndësinë e ndërhyrjeve në favor të varfërve dhe të shoqërisë periferike.
Në një moment madje jep një formulim të thjeshtë që të çarmatos:
“kur rregullorja është e favorshme për punëtorëtështë gjithmonë e drejtë dhe e barabartë, por ndonjëherë, kur ajo është e favorshme për punëdhënësit, ndodh e kundërta.”
Smith ishte një ithtar i një strukture institucionale pluraliste dhe përkrah ato vlera shoqërore që tejkalojnë motivin e fitimit si në parim ashtu dhe në praktikë.
Sa më sipër kuptohet se vetëdija morale e Smith-it dallohet nga prirja e tij e fortë për të trajtuar njerëzit kudo si të barabartë
Vlen të përmendet lehtësia me të cilën Smith kapërcen pengesat, të klasës, të gjinisë, racës, dhe kombësisë, duke supozuar që të gjithë njerëzit të kenë mundësi të barabarta pa dallimin në talentin dhe aftësitë nga lindja.
Smith argumenton se dallimet klasore pasqyrojnë pabarazinë e mundësive, më shumë se talentet ose aftësitëgjenetikisht të lindura.
Shpërndarja e punës, dhe rritjen e produktivitetit.
Adam Smith në pasurinë e Kombeve (1776) u morë veçanërisht me fenomenin e shpërndarjes së punës dhe në ndikimin e saj në pasuritë e kombeve.
Duke vëzhguar Skocinë dhe Anglinë e asaj kohe, ai kuptoi rritjene jashtëzakonshme të prodhimit që rezultonte nga përpjestimi i detajuar dhe specializimii punës.
Ajo përmend në mënyrë specifike shembullin e një fabrike prodhimi karficash e cila ka punësuar 10 punëtorë, secili në poste të ndryshme:
“Një punëtor tërheq telin, një tjetër e drejton atë, një i tretë e pret, një i katërt krijon majat ….”
Konkluzioni ishte se këto dhjetë punëtorë prodhojnë shumë më tepër karfica se satë prodhonte çdokush po të punonte vetëm për arsye se do të bënte karficën nga fillimi deri në fund.Sipas Smith përpjestimi i punës çon në rritje spektakolare të produktivitetin nëpërmjet tre mënyrave:
1. Secili punëtor specializohet në një copë të vetme të procesit të prodhimiti jepet mundësia për të mësuar dhe përmirësuar shumë mirë procesin.
2. Cdo punëtor nuk ka nevojë për të lëvizur nga njëriprocesi prodhimit në një tjetër,duke kursyer kohë të çmuar.
3. Eshtë më lehtë për tu sajuar nga vetë punonjësit mjete ose vegla që ndihmojnë ata të kryejnë punën e tyre më lehtë në postin e caktuar,se sa të shpiken makineri apo mjete.
Por Smith nuk u mjaftua thjesht me faktin se shpërndarja e punës në mënyrë eksponenciale rrit produktivitetin dhe kështu rrit pasurinë e një kombi dhe të çon në një mirëqenie të përgjithshme e cila shpërndahet përfundimisht edhe në klasat më të ulëta shoqërore. Ai gjithashtu vuri në dukje se sa më e madhe është madhësia e tregut aq më shumë rritet nevoja për specializim ose shpërndarje të punës.
Shpërndarja më e madhe e punës çon në rritjen e produktivitetit dhe mirëqënies, e cila nga ana e saj nënkupton një rritje të madhësisë së tregut, e cila çon në shpërndarje më të madhe të punës.
Nocionet Moderne të Shpërndarjes.
Në lidhje me nocionet moderne mbizotëruese të progresit teknik, paraqiten këto tri karakteristika të rëndësishme:
1. Ndryshimi organizativ i paraprin dhe përcakton ndryshimin teknologjik. Futja e makinave në fund të fundit varet nga shkalla e shpërndarjes së punës dhe jo e kunderta, si shumë herë besohet. Me fjalë të tjera nuk janë makineritë që çojnë në shpërndarjen më të madhe të punës, por shpërndarja më e madhe e punës çon në shpikjen dhe integrimin e makinerive në procesin e prodhimit.
2. Rritja e produktivitetit të punës mund të vijnë nga ndryshimet organizative thjesht pa futjen e makinerive ose mjeteve të reja. Rritjetë konsiderueshme të produktivitet solli në historinë e kapitalizmit manifatura.
3. Sipas Smith janë punëtorë apo artizanet që shpikin makina të reja dhe jo disa shkencëtarë inxhinierë të kualifikuar. Kjo mund të duket e çuditshme sot, por ajo është një imazh absolutisht realist i epokës kapitalizmit
Nga ana tjetër, Smith komentoi me sukses mbi shpërndarjen e punës në fushën e shkencës, duke thënë se
“gjithkush bëhet më ekspert në fushën e tij, bëhet më shumë punë në përgjithësi, dhe sasia e hulumtimit të prodhimit rritet në mënyrë të konsiderueshme,duke e bërë të qartë se që atë kohë njihet roli i dijes në zhvillimin dhe akumulimi i pasurisë si dhe rëndësia e shpërndarjes së punës në prodhimin e njohurive të reja.”
Objektivi globale.
Natyra e krizës ekonomike moderne reflekton shumë qartë nevojën për të lëvizur larg nga fitimi totalitar dhe pa përfitim personale në mënyrë që të kemi një shoqëri të përshtatëshme.
Smith ka bërë një diagnozë për këtë: emërtoi këto predikues të rrezikut të gjerë në emër të fitimit, shpërdorues dhe projektues,karakterizim i cili rastësisht është i saktë për shumë biznese të rreziqeve të sigurimit dhe shkalla e lartë e varfërisë qëështë peng e të kaluarës së afërt.
Një nga karakteristikat më të goditura të personalitetit të Smithit është tendenca e tij të jetë aq përfshirës sa të jetë e mundur, jo vetëm në nivel lokal, por edhe globalisht.
Njeh se mund të kemi detyrime të veçanta për njerëzit tanë të ngushtë, por madhësia e shqetësimit tonë duhet, të paktën të kapërcejë këto detyrime.
Smith pranon hipotezën e barazisë së talentit natyral jo vetëm brenda kombeve, por edhe përtej kufijve të kombeve dhe kulturave, kjo duket qartë nga ajo që ai shkruan në të dy vepra venë Teoria e Ndjenjave Morale dhe Pasuria e Kombeve.
Pretendimi se njerëzit të cilët i përkasin fiseve të caktuara ose vijnë nga zona të caktuara ishin pikëpamje mbizotëruese inferiore për të, mungon plotësisht nga vepra te Smithit.
Megjithatë, nuk referohet në këto pretendime, vetëm në nënyrë fragmentare. Për shembull, thekson arsyet se pse beson kapacitetin produktiv të prodhuesve kineze dhe indiane nuk është më pak se ekuivalenti i evropianëve,pavarësisht faktti se institucionet e tyre e ngadalësojnë.
Ky trajtim karakterizon mendim moral dhe politik të Smith-it së bashku me besimin e tij se të gjithë njerëzit janë të lindur me kapacitete të ngjashme dhe në pozicion shumë të rëndësishëm për hartimin e politikave prandaj pabarazitë në botë pasqyrojnë prodhime shoqërore, se sadallime fizike.
Vizioni i Smith-t është jashtëzakonisht aktualë. Universaliteti i ideve është pothuajse befasues, është një haraç për fuqinë e intelektit të tij, për më tepër qëky vizion universal paraqitet kaq energjikisht nga dikush i cili ka jetuar 250 vjet më pare.
Diagnoza të gabuara.
Në përgjithësi, është keqkuptimi përpjekja metodike për t’i atribuar Smith-it, karakterizimi si mbrojtës i kapitalizmit të pastër, me mbështetje të plotë mbi mekanizmat e tregut dhe të nxitura nga motivi i fitimit.
Smith kurrë nuk e përdorën termin “kapitalizëm”.Për më tepër, nuk shpresonte për t’u bërë një përkrahës i madh i tregut që bazohet vetëm në mekanizmin e fitimit, as ishte kundër në rëndësinë e institucioneve financiare.
Adam Smith ishte i bindur për domosdoshmërinë dhe aplikimin e një tregu ekonomik financiar, por jo për mjaftueshmërinë e tij.
Nuk u pajtua kurrë me diagnozat e gabuara në lidhje me shpërblimet e tmerrshme të ekonomisë së tregut dhe për më tepër, nuk ka mohuar se tregu karakterizohet nga kufizime të rëndësishme.
Refuzoi ndërhyrjet që përjashtujnë tregjet, por jo masat të cilat përfshinin tregjet, duke shpresuar se në këtë mënyrë do të sigurojë funksionet e rëndësishme për të cilat tregu nuk është i kënaqur.
