Kur pak më parë zoti kryetar i Akademisë duke folur për gadishullin ballkanik, shfaqi mendimin e tij se nga ky rajon i botës nuk presim vetëm tmerre dhe prapësira, por edhe shenja të tjera, unë, si i ardhur këtu pikërisht nga kjo lagje e vështirë e botës i mora ato fjalë si një mesazh fisnik, drejtuar popujve të kësaj zone. Sot ka shumë egërsi në gadishullin ballkanik, ka shumë ankth e sidomos ka shumë marrëzi. Por siç ndodh shpesh, kur pikërisht midis shtjellës së keqe shfaqet drita, të jeni të sigurt se atje dicka e mire e pret ditën e vet për t’u shfaqur. E ndër shenjat e mira që më sigurojnë për këtë vizion shprese, është dashuria për Evropën.
Është paradoksale të konstatohet se sa më fort ballkanasit bëjnë marrëzira, domethënë sa më shumë largohen nga Evropa, aq më shumë ata flasin me nostalgji për Europën, madje disa prej tyre kujtojnë se edhe krimet që bëjnë i bëjnë kinse për të mbrojtur Evropën. Pavarësisht nga kjo, Evropa mbetet përherë një referencë e paluajtshme në mendimet e tyre, një shpresë, për të mos thënë një ëndërr.
Dhe unë mendoj se kjo, sado paradoksale duket është një shenjë e mirë. Një ëndërr është përherë paraprojekti i një kredoje, i një synimi.
Në antikitet, grekët e vjetër, që janë një ndër popujt më të vjetër të gadishullit, e përfytyronin Evropën si një qënie mitike. Edhe sot, po të lexoni këngët që vazhdojnë të krijohen atje, jo vetëm grekëve, por edhe të popujve të tjerë ballkanas, dhe ndër këta hyn edhe populli të cilit unë i përkas, vazhdon kjo traditë. Evropa vazhdon të përfytyrohet si grua. Një grua e bukur, inteligiente, disi e paarritshme. Dhe, siç ndodh shpesh me gra tilla, ato nxitin tek adhuruesit ndjenja kundërthënëse: deshirën për ta dashuruar natyrisht, por në pamundësi saj. deshirën për ta përdhunuar. Ballkanasit ka më shumë se një shekull tillë e shprehin dashurinë per Evropën: në mënyrë pasionale, nervoze. Ajo që duhet të ishte dashuri përfundon në keqkuptim tragjik.
Dhe kjo është e kuptueshme. Dy mijë e pesëqind vjet më parë, në këtë zonë botës lindi drita e qytetërimit evropian. Por, si për një mallkim të fatit, në kohën kur Evropa nisi të qyteterohej, kjo pjesë e saj ra në erresirë për gjashtë shekuj rresht. Popujt që kanë humbur një herë Evropën e çmojnë atë më fort.
Shqiptarët, populli të cilit unë i përkas, e kanë humbur dy herë Evropën: herën e pare në shekullin XV, si giithë popujt e tjerë ballkanas, herën e dytë pas luftës së Dyte Botërore, kur ranë nën sundimin komunist. Nuk e teproj aspak po të them se sot, pas përmbysjes së komunizmit, shqiptarët jetojnë prapë në ankthin e humbjes së tretë të Evropës. Kjo do të ishte fatale për ta, kjo do të ishte baras me vdekjen e tyre.
Ju që jetoni në zemër të Evropës, jeni thelbi i saj, ju nuk mund ta kuptoni se ç’është ky ankth. Ju nuk mund ta dini se ç’ësht ankthi i popujve që jetojnë në periferi të kontinentit evropian dhe që në çdo tërmet të historisë mund të shkëputen prej saj. Të mbante të ankoruar vendin e vet pas trupit të kontinentit memë, kjo ka qenë aspirata kryesore, misioni kryesor i kulturës shqiptare, një përfaqësues të së cilës ju e pranoni sot në këtë Coupole, simbolizon më rrokshëm se çdo gjë atë që unë e quajta me parë thelbi i Evropës.
Kur ju dëgjoni emrin „shqiptar“ jam i sigurt se pa dashur, përpara se të mendoni ç’është ky vend, gjëja e parë që iu vjen ndër mend është imazhi tronditës i mijëra njerëzve që kacavirren me litarë në anije. Unë s’do t’ju vija faj edhe sikur disa prej jush, gjithmonë pa dashur, hyrjen e një sivëllai (confrére) shqiptar në këtë vend të nderuar, më tepër se nëpër një rrugë normale, ta përfytyroni si kacavirrje nëpër Coupole.
Unë nuk fyhem nga kjo sepse e kam pranuar të kem fatin e popullit që i përkas, ndonëse, përgjithësisht, ai fat ka qenë i hidhur. Në qoftë se i kthehemi imazhit të anijeve dhe të turmës së njerëzve që kacavirrej në të, të jeni të sigurt se për ata njerëz të dëshpëruar e të egërsuar, ato anije ishin Evropa. Dhe dyzet vjet pas ndarjes prej saj, endrrën e tyre për Evropën, dashurinë e tyre të vështirë për të, dashuri që ishte njëkohësisht përdhunim, siç e thashë pak më lart, ata nuk dinin si ta shprehnin ndryshe. Ashtu siç thashë pak më parë, duke e ftuar një shqiptar, një ballkanas në këtë Coupole, ju jepni shpresë pjesës më të mirë të këtyre njerëzve. Ndryshe nga shumë kalkulatorë politikë, ju tregoni se Evropa është e vëmendshme ndaj këtyre popujve. Dashurisë së tyre, dashurisë së tyre të vështirë e shpesh të shprehur keq, ju i përgjigjeni jo me përbuzje, por me mirëkuptim.
Kjo nuk është një lëmoshë. Këta popuj e meritojnë vëmendjen. S’është vetëm antikiteti grek që më së shumti na vjen ndër mend. Janë të tjera vlera që ata kanë krijuar, qoftë edhe në kohët e fundme. Mjafton të kujtojmë se pikërisht ky rajon i ashpër i botës dhe, pikërisht, populli shqiptar, i dha njerëzimit të sotëm simbolin e dhëmbsurisë, Nënë Terezën. Dhe kjo është një tjetër arsye për të evokuar mirëkuptimin dhe shpresën.
Me këtë fjalë, „shpresë“ dëshiroj të kujtoj, së pari, njeriun e madh të cilin kam nderin të zëvendesoj në këtë Akademi, Karl Popperin. Ishte jo vetëm një filozof i madh, por një ndër ata që si rrallë kush e kuptoi epokën e vet, ndonëse jo përherë u kuptua prej saj. E kur them e kuptoi epokën, do të thotë se e kapi si rrallë kush shqetësimin e popujve, dramën e rëndë që ra mbi ta në këtë shekull të egër, fundin e të cilit ne po e jetojmë. Ndryshe nga një traditë filozofike negativiste, që e ka përherë më të lehtë të shohë zi dhe dëshpërim kudo, Karl Popperi, ndonëse ishte i ndërgjegjshëm për tragjedinë e njerëzimit, pati kurajën të jetë gjer në fund optimist. Them pati kurajën, sepse dihej që pesimizmi konsiderohet më fisnik se shpresa dhe se optimizmi ka rrezik të merret si konformizëm.
Kjo dritë shprese, kjo kthjelltësi dhe klimë eterne, e afron atë me filozofët antikë, dhe s’është e rastit që disa herë ëshlë quajtur si Demokriti i kohës sonë. Siç ndodh shpesh me njerëzit e mëdhenj, në jetën e të cilëve ka episode të një lloji të veçante, në dukje të thjeshta, po me një thjeshtësi monumentale, si episodi, i vërtetë ose i sajuar, nuk ka rendësi, i mollës së Njutonit, Karl Popperit i ndodh një gjë e tillë në moshën 17 vjeqare. Pothuajse adoleshent, i tërhequr prej ideve komuniste ai mori pjesë në një demostratë, që duhej të ishte edhe inicimi i tij në lëvizje. Demostrata u shtyp me gjak nga policia, pati katër të vrarë dhe shumë të plagosur. Po atë mbrëmje Karl Popperi vendosi ta braktisë përjetë komunizmin.
Mendimi i parë të vjen kur e dëgjon ketë episod është se Karl Popperi u tremb. Dhe në vend që gjaku i derdhur ta lidhi më fort me levizjen e ndau prej saj përjetë. Mirëpo nuk ka qenë kështu. Siç e shpjegon ai vetë, po atë mbrëmje, kur Karl Popperi takoi organizatorët komunistë të demonstratës, u tmerrua kur vuri re se ata, në vend të ishin të trishtuar për vrasjen e shokëve, ishin përkundrazi të ngazëllyer. Kjo do të thoshte se e kishin arritur qëllimin kryesor: derdhjen e gjakut.
Në këtë botë shpesh herë qëllon që gjëra të mëdha e të ndërlikuara zbulohen nga një shenjë, nga një ndriçim i rastit, nga një gjest. Karl Popperi 17 vjeçar, ende pa kurrfarë përgatitjeje filozofike, nga një episod banal zbuloi thelbin e diktaturës komuniste. Ky do të ishte i njëjti thelb me atë të nazizmit, që do të vinte pas tij, e i diktaturave të tjera totalitare, të cilat, medet, po i shohim ndërkaq në horizont. Ky thelb është i qartë: këto diktatura, për të jetuar, kërkonin viktima. S’ka rëndësi gjaku i kujt derdhej: i të tjerëve apo i njerëzve të vet. Mjaftonte që mekanizmi të vihej lëvizje prej tij.
Gati shtatëdhjetë vjet rresht Karl Popperi e studioi dhe e ndoqi hap pas hapi totalitarizmin nazist e komunist, dhe thelbi i zbulimit të tij të rinisë mbeti po ai. Antikonformizmi i Karl Popperit është i thellë, i vërtetë dhe asnjëherë trill intelektualist. Pas denoncimit krimeve të totalitarizmit. ai ka guximin të thotë se edhe demokracia është e aftë të bëjë krime, nëse abuzohet me të. Ai na kujton dy krime të demokracisë greke: masakrimin e banorëve të ishullit Melos prej Athinës dhe dënimin e Sokratit prej një jurie prej pesëqind e ca vetësh. Karl Popperi na kujton një krim të tretë, i cili nuk arriti të kryhej: vendimin e Athinës për ndëshkimin e Mytilenës. Një anije u nis për të çuar dekretin e vdekjes, por të nesërmen Athina e penduar, nisi një anije të dyte, më të shpejtë, për të anuluar dekretin e parë.
Është një rast tepër i rrallë që në historinë e botës përmendet një akt pendimi. Por për këtë do të flas pak më poshtë.
Karl Popperi, pra, i dinte mungesat e demokracisë. Ai mendonte se nuk mund të kërkojmë githçka prej demokracisë. Ai mendonte se gjëja kryesore që duhet të kërkojmë nga demokracia është kalimi i pushtetit pa gjak nga një forcë politike në një tjetër. Ky formulim i tij është monumental në thjeshtësinë e tij.
Ende sot, për një pjesë të njerëzve kjo ështé një ëndërr e bukur. Të mësuar me egërsinë dhe dhunën ne kemi jetuar me botën komuniste, e sidomos ne që qysh në fëmini jemi ushqyer me diktaturën komuniste, të tilla formulime ende na tingëllojnë të habitshme. Por le të shpresojmë që më vonë, brezat që do të vijnë pas nesh, do të habiten me të kundërtën. Për ta kalimi me gjak i pushtetit do të ishte po aq absurd sikur të përfytyrohej që ndërrimi i stinëve të bëhej jo i natyrshëm, por me giakderdhje dhe shkatërrim.
Si çdo antikonformist i vërtetë Karl Popperi kishte kurajën të mos bënte lodra me antikonformizmin. Ai pranonte shtetin minimal, ai ishte kundër anarkisë dhe abuzimit me lirinë. Sipas tij, një shumicë giithashtu mund ta mbyti demokracinë, sipas tij, liria njerëzore, ndryshe nga ajo e kafshëve është liria e vërtetë ngaqë është liri e vështirë e mbikqyrur nga e drejta.
Karl Popperi nuk kishte frikë nga thjeshtësia, kjo fantazmë që shpesh i tmerron intelektualët e kohës sonë. Ai nuk kishte turp nga optimizmi dhe shpresa. Thirrja: „mos i dëshpëroni popujt“ buron natyrshëm nga krejt vepra e tij. Kjo thirrje fiton një vlerë të re pikërisht sot, kur pjesa e njerëzimit që porsa ka dalë nga perandoria e përmbysur komuniste është e çoroditur, e thyer moralisht, e hutuar. Këta popuj, të zënë në një kurth të madh, për të cilin historia ende nuk ka dhënë shpjegimet e plota, kanë luajtur së bashku një teatër tragjik e grotesk njëkohësisht. Ashtu siç e luajtën bashkërisht atë pjesë, po ashtu, bashkërisht duhet të ndihmohen për t’u ndarë prej saj. Por unë do të shtroja këtu se drama nuk ka qenë vetëm e tyrja. Drama ka pasur përmasa planetare dhe në një mënyrë ose një tjetër gjithë njerëzimi ka qenë përzier në atë që mund të quhet epilog i trishtë komunist i këtij mijëvjecari.
Asnjë perandori totalilare në globin tokësor nuk ka patur ndonjëherë hapësirë më të gierë se bota komuniste. Perandoria romake nuk ishte veçse një e pesta ose një e gjashta e saj, perandoria otomane edhe e vogël, kurse Rajhu i tretë s’ishte as një e dhjeta e ketij gjigandi. Ende nuk është studiuar mirë se sa ndikoi kjo hapësirë e pafundme ne psikozën e banorëve të këtij universi.
Gjithë aventura njerëzore u vu në provë në ketë arenë të ashpër. E meqenëse unë i përkas racës së shkrimtarëve, më lejoni ta mbyll diskutimin me dy fjalë për sivëllezërit e mi shkrimtarë, që fati iu ra të jetonin e punonin midis kësaj bote të çmendur. Ndoshta, është pak e tepërt që, pasi permenda vendet ballkanike, pasi kujtova komunizmin, të flas për një terren tjetër te vështirë, siç është letërsia. Por nuk do të zgjatem. Nuk do të flas për shtypjen, censurën, autocensurën. Nuk është hera e parë që letersia botërore është ndeshur me to. Letërsia është mësuar me të keqen, me ndalimin, me pengesën. Qysh në fillimet e saj, letërsia antike u ndesh me kaosin mitologjik. Kaosi mitologjik ishte krijimi i të gjithëve: atje përziheshin të giitha, vlerat dhe antivlerat. Ose më saktë një grusht vlerash dhe një oqean antivlerash. Shkrimtarët antikë grekë, princër të vërtetë të artit, arritën ta vënë nën kontrollin e tyre atë mjegullnajë të turbullt e të patrajtë. Nga oqeani i mediokritetit arritën të nxjerrin perlat.
Gjithë historia trimijëvjeçare e letërsisë botërore s’është tjetër veçse mbrojtja e vlerave prej sulmit të paprerë të mediokritetit, me fjalë të tjera prej sulmit të kaosit primitiv që nuk heq dorë prej endrrës për ta marrë prapë në dorë letërsin e botës.
Njëqind e pesëdhjetë vjet më parë Friedrich Schiler, duke folur për korin e tragjedisë antike ka thenë si ai kor ishte muri mbrojtës që mbronte theatrin nga masa e spektatorëv, për atë mur letërsia ka patur nevojë përherë, Ndaj shtetet totalitare, për të shkatërruar armiken e tyre të përhershme, letërsinë, kanë dashur ta thyejnë pikërisht atë mur. Ata e kuptuan se thyerja e murit mbrojtës ishte më efikase se të gjitha policitë, burgjet dhe censurat. Ishte hera e parë në historinë e njerëzimit që po përgatitej varrimi i letërsisë duke u maskuar kjo masakër me lajka dhe me elozhe ndaj saj. Vite me radhë propaganda komuniste, në emër të demokratizimit të letërsisë i bënte thirrje popullit mbarë te merrte pjesë gjerësisht në krijimtarinë letrare e artistike. Kjo propagandë arriti kulmin në fund të viteve 60 me fjalët e Mao Ce Dunit, se letërsia ka nevojë jo vetëm për disa dhjetëra ose qindra por për miliona romancierë. Më haptas se kushdo, më haptas se Lenini dinak, më haptas se Marksi, tirani kinez formuloi dekretin e vdekjes së letërsisë dhe artit. Ai e dinte mirë se një milion romancierë e vdisnin në mënyrë përfundimtare letërsinë më mirë se një milionë xhandarë.
Thirrje të tilla për fat të keq, ngjallën disa herë entusiazëm dhe u duatrokitën nga disa intelektualë këtu në perëndim. Për ne që jetonim matanë, ishte e pakuptueshme dhe deshpëruese se si mund të duartrokitej një politikë kulturore që i detyroi mijëra shkrimtarë të braktisnin mjeshtërinë e tyre, që i çoi mijëra të tjerë në burgje, në orizore ose në çmendinë. Shtetet totalitare, disa me metoda më të tërthorta e disa me mjete më brutale, duke dashur të heqin qafe artin e madh, u përpoqën të kthenin në kulturë kaosin primitiv.
Për fat të keq ky nuk është një rrezik që letërsia e ka kaluar. Fatkeqsitë e letërsisë nuk mund jenë kurrë rajonale, as të varura prej regjimeve politike. Çdo gjë e saj është botërore. Sulmi i mediokritetit, sulmi i oqeanit primitiv ndihet sot më i fortë se kurrë kudo, si Lindje si në Perëndim. Ajo kohët e fundit është quajtur „diktatura e parasë“, tregohet e pamëshirshme ndaj letërsisë dhe artit të madh, po aq sa makina totalitare e djeshme.
Drama e shkrimtarëve është planetare. Ndaj në vend që një pjesë e tyre t’u japin leksione morale pjesës tjetër, do të ishte mirë të bënin një përpjekje për t’i kuptuar. Sepse kështu ata do të kuptojnë vetveten. Shpesh herë dukuritë e kësaj bote, sado që në pamje të parë mund të duken të ndërlikuara, kanë përherë një thelb të thjeshtë.
Gjatë mijevjeçarëve njerëzimi ka krijuar një pasuri shpirtërore të madhe. Ndryshe nga rezervat e naftës e të grurit, kjo rezervë është plotësisht e mjaftueshme për ushqimin e krejt njerëzimit, madje i kapërcen nevojat e tij. Problemi është se rrugët për shfrytëzimin e kësaj rezerve sa vete bëhen me të ngushta.
Njerëzimi i sotëm më fort se kurrë ka nevojë për ushqim shpirtëror. Shkrimtarët bëjnë pjesë në falangën e parë për përgatitjen e tij.
Në këtë optiké historia e mijëra shkrimtarëve që jetuan ne botën komuniste permblidhet në pyetjen ethjeshtë: ateherë kur gjysma e njerëzimit kishte uri, ç’ushqim i dhatë ju?
Përgjigjja këtë rast s’mund të jetë veçse e thjeshtë:
Në një kohë të errët, kur rrotull tyre gjithçka ishte prishur e degraduar, ata u përpoqën të përgatitnin pak ushqim shpirtëror për bashkëkohësit e vet. Një ushqim të shëndetshëm i cili të pengonte gjithsesi zvetënimin e përgiithshëm.
Dhe çfarë ngushëllimi provuan ata kur konstatuan se ky ushqim, që ata e prodhuan për njerëzit që ishin të burgosur ashtu si ata, u konsiderua i çmuar dhe i shëndetshëm për të gjithë, madje edhe këtu në Perendim.
Ju që jetonit në liri, pa kurrfarë mëdyshjeje pranuat të uleshit në tryezën tonë të varfër, për të shijuar ushqimin shpirtëror, bukën e burgut të përgatitur në robëri.
Kjo ishte për ne sadisfaksioni më i thellë, çmimi më i madh që mund të merrnim.
Në këtë akt ne pamë të ridëshmohej edhe një herë e vërteta e madhe se letërsia qëndron mbi regjimet politike, madje, mbi robërinë dhe lirinë, se ajo është unike dhe universale dhe kështu do të jetë në jetë të jetëve.
Ju falemnderit! ® Ismail Kadare , më 28.10.1996 , Paris.
