Nga Albert Vataj
Niko Kazanxaqis, i njohur universalisht si gjigandi i letërsisë moderne greke, kjo penë mbeti për një kohë dominuese e nënshtruar nga gjuha, në të cilën ai shkroi. Bota e madhe e letrave do ta njihte “heretikun” grek shumë vonë. Fillesa dhe vazhduesja e krijimtarisë së tij erdhën në jetë përmes greqishtes demotike, një zgjatim i dialektit të Kretës, veçori që e bëri prodhimtarinë e Niko Kazanxaqis shumë të debatuar në qarqet konservatore greke. Zëri i tij do të niste të dëgjohej në gjuhët e mëdha kur ai tashmë ishte në moshë të thyer. Ndoshta kjo ishte arsye themelore se pse Niko Kazanxaqis e kishte të pamundur të jetonte si shkrimtar, por kjo nuk i privoi mundësinë të mbijetonte duke i’u dhënë përkthimit nga anglishtja, frëngjishtja dhe gjermanishtja, tekste të dedikuara për shkollat fillore.
Niko Kazanxaqis ishte një nga shkrimtarët, poetët dhe filozofët më të rëndësishëm grekë të shekullit të 20-të, lindi në Iraklion në vitin 1883. Më 1906 u diplomua në Fakultetin Juridik të Athinës dhe vazhdoi studimet në Paris (1907-1909). Gjatë Luftërave Ballkanike ai luftoi si vullnetar në ushtrinë greke. Pas Luftërave ai udhëtoi në shumë vende evropiane dhe aziatike, duke botuar udhëtime nga udhëtimet e tij (Spanjë, Egjipt-Sina, Kinë-Japoni, Çfarë pashë në Rusi, Angli etj.). Kazantzakis, shumë më tepër një filozof sesa një shkrimtar, u ndikua thellë nga shkrimet e Niçes dhe Bergsonit, dhe nga filozofitë e krishterimit, marksizmit dhe budizmit. Në punën e tij, ai u përpoq të sintetizonte këto pikëpamje të ndryshme të botës. Në vitin 1927 botoi librin “Askitiki”, vepra kryesore e filozofisë së tij. Në vitin 1938, pasi e rishikoi vazhdimisht për 13 vjet (1925-1938), ai boton poetin e tij epik Odisea: Një vazhdim modern, duke vazhduar historinë e Uliksit nga pika ku Homeri largohet. Kjo vepër e madhe poetike përbëhet nga 33.333 vargje. Megjithatë, ai u bë i famshëm në vitet e fundit të jetës së tij, kur iu drejtua prozës. Gjatë asaj kohe ai botoi, ndër të tjera, “Zorba grekun” (Vios kai politeia tou Alexi Zorba), “Tundimi i fundit i Krishtit” (O teleftaios peirasmos), “Liria dhe vdekja” (O Kapetan Mihalis), “Pasioni grek” (O Hristos ksanastavronetai: Krishti është Rikryqëzuar), dhe autobiografinë e tij “Raporto Greko” (Anafora ston Greco). Libri i tij, “Tundimi i fundit i Krishtit”, u konsiderua mjaft i diskutueshëm kur u botua për herë të parë në vitin 1955 dhe shkaktoi reagime të zemëruara, si nga Kisha Katolike Romake ashtu edhe nga Kisha Ortodokse Greke. Më 28 qershor 1956, në Vjenë, iu dha Çmimi Ndërkombëtar i Paqes. Ai vdiq në 1957 në Gjermani dhe u varros në një nga bastionet e fortesës veneciane që rrethon Iraklion, Martinengo.
Në Muzeun Historik të Kretës ka një dhomë kushtuar Nikos Kazantzakis. Afishohen tavolina e tij, biblioteka, disa nga sendet e tij personale si dhe dorëshkrimet e shumë prej veprave të tij.
Një pamje e plotë e jetës dhe veprës së Nikos Kazantzakis mund të merret gjithashtu nga një vizitë në muzeun e Nikos Kazantzakis në Myrtia.
Për të nderuar 40-vjetorin nga vdekja e tij, një sërë simpoziumesh, ekspozitash dhe ngjarje të tjera kulturore janë organizuar, në vitin 1997, në më shumë se 13 vende të Evropës dhe Australisë nga “Shoqëria e Miqve të Nikos Kazantzakis”. Këto aktivitete u organizuan në bashkëpunim me Muzeun e Nikos Kazantzakis në Myrtia dhe me universitetin, autoritetet kulturore dhe lokale. Në nëntor 1997 u zhvillua në Iraklion një Simpozium Ndërkombëtar i titulluar “Nikos Kazantzakis, Kreta dhe tre kontinentet”.
Aeroporti ndërkombëtar i Heraklion mban emrin e Nikos Kazantzakis.
50-vjetori i vdekjes së Nikos Kazantzakis u zgjodh si motiv kryesor për monedhat e koleksionit euro me vlerë të lartë; monedha përkujtimore greke Nikos Kazantzakis 10 €, e prerë në 2007.
Aksiomat e Niko Kazanxaqis
Britma shpall mobilizimin dhe therret: *
“Une britma, jam zoti yt. Nuk jam strehe, nuk jam shprese. Une jam ati, nuk jam biri, nuk jam shpirti. Une jam gjenerali yt!”
*
Mbro me heroizem postin qe te kam besuar, mos e tradheto ate! Ti ke detyren dhe mundesine, qe atje te luftosh si hero. Duaje pergjegjesine. Thuaj vetes: vetem une e kam per detyre, qe te shpetoj boten. Ne qofte se ajo nuk shpeton, ky eshte faji im.
*
Ku po shkojme? Gjithmone do te mundemi? Cili eshte kuptimi i gjithe kesaj lufte? Hesht, luftetaret nuk pyesin kurre.
*
Nuk dridhem une, as nuk shpresoj krejt i vetmuar, madje, nuk jam i vetmi qe bertas; nje ushtri e madhe, nje vrull i furishem i gjithesise dridhet, shpreson dhe bertet bashke me mua.
*
Ne jemi nje. Nga krimbi i vogel qorr, ne thellesite e oqeanit, deri ne flakerimen e madhe te kashtes se kumtrit, eshte e njejta qenie, qe lufton dhe rrezikon: Ne vete. Ne gjoksin tone te vogel, te brishte, nje qenie e vetme lufton dhe rrezikon: gjithesia.
*
Lutja ime eshte raportimi i ushtarit per gjeneralin e tij: ja se cfare kam bere sot, ja se cfare do te bej neser, ja se si kam luftuar per te fituar luften para pozicionit tim; ja veshtiresite qe kam ndeshur.
*
Thelbi i moralit tone nuk eshte shpetimi i njeriut, qe eshte aq shume i paqendrueshem ne kohe dhe ne hapesire, por shpetimi i zotit, i cili nepermjet aventurave njerezore kaq te ndryshme dhe trajtave kaq pak te kristalizuara, mbetet gjithmone i njejti: ky eshte ritmi i pazvogelueshem i luftes per liri.
*
Ne qofte se je bujk, ndihmoje token te jape frytet e saj. Fara e burgosur ne toke bertet; zoti i burgosur ne fare, bertet. Nje fushe te pret vetem ty, per te qene e lire. Nje makineri te pret vetem ty per te qene i lire. Nje makineri te pret vetem ty, per te shpetuar shpirtin e saj. Ti nuk mund te jesh i shpetuar, ne qofte se nuk i shpeton ato.
*
Ne qofte se ti je ushtar, ji i pameshirshem; detyra jote nuk kerkon meshire. Vra pra, pa meshire. Zoti, qe nga brenda trupit te armikut tend, te therret: “Vraje kete trup, qe me ze udhen; vraje, dua te kaloj”.
*
Ne qofte se je nje i ditur, lufto ne kafken tende; vra idete si ne te gjithe trupin. Shkaterro idene; ktheji asaj lirine dhe gjeji nje ide me te gjere per t’u vendosur.
*
Ne qofte se je grua, dashuro; zgjidh me mendjemprehtesi te madhe babane e femijeve te tu. Nuk je ti qe zgjedh, por zoti i perjetshem, i pashkaterueshem, burreror dhe i pa meshirshem, qe eshte brenda teje. Detyra jote, te besh dashuri, kurajo dhe te ndjesh hidherim, duhet te permbushet; ti i ke borxh atij trupin tend plot me gjak dhe me qumesht.
*
Dhe, i thuaj gjithmone vetes: ai qe une mbaj ne krahet e mi dhe, qe e mend do te shpetoje zotin. Le te me marre gjithe gjakun dhe qumeshtin.
*
Shkalla e fundit e asketizmit quhet heshtje. Jo sepse brendia e saj eshte deshperimi me i larte i parrefyer ose gezimi me i madh ose shpresa e patregueshme. Jo sepse ajo eshte ndjenja me e larte, qe nuk pranon te flase ose padituria me e madhe, qe nuk mund ta beje ate.
*
Heshtje do te thote: cdo njeri, kur ka mbaruar se sherbyeri ne te gjitha punet, arrin ne majen me te larte te perpjekjes. Pertej te gjithe puneve, ai nuk lufton me, nuk bertet me, ai vdes teresisht, heshturazi, ne menyre te pakthyeshme, bashke me gjithesine.
*
A mendoj une per luften e tij te parreshtur dhe te pameshirshme per te mposhtur dhe per te mbarsur lenden si burim jete per bimet, kafshet dhe njerezit?
*
Te lumtur jane ata qe te kane liruar imzot dhe, qe te bashkuar tek ti, thone: ti dhe une bejme vetem nje.
P.S.: nuk mund te anashkalohet fakti se, …
