Fjala që të vjen në mend kur kujtoj Stefan Cvajg është lehtësia. Gjithçka ishte e lehtë për të. Lindi në vitin 1881 në një familje shumë të pasur çifute vjeneze, ishte mendjehapur, jetoi mirë dhe udhëtoi gjithandej; botoi që në moshë fare të re; po ashtu tezën e doktoraturës e përfundoi shumë herët; fitoi famë ndërkombëtare si biograf, romancier, dramaturg, esieist dhe libretist. Lista e miqve dhe njohjeve të tij ishte aq e pasur saqë ishte e vështirë të gjeje një europian të rëndësishëm të viteve të para të shekullit XX që të mos përmendte emrin e Stefan Cvajgut në biografinë e tij.
Ai shfaqet kudo, njeh të gjithë, përkthehet në më shumë gjuhë se bashkëkohësit e tij. Pothuaj të gjitha projektet që ndërmori, u kryen me të njëjtën lehtësi, elegancë dhe hijeshi. Ai nuk kishte nevojë të sforcohej, ishte nga ata njerëz të cilëve suksesi letrar u vjen që në lindje, ose ditën kur marrin për herë të parë penën në dorë. Ai nuk kalonte net të tëra duke kërkuar fjalët, ato vinin vetë tek ai. Në librat e tij, nuk ka gjurmë vështirësish. Në të gjithë shkrimet e tij ka një lloj lehtësie që e bën atë njëherësh solemn dhe social, modest dhe patrician, studiues dhe tregimtar.
Zonat e errëta të shpirtit
Ironia pothuaj sa ceket, drama nuk përdoret kurrë deri në fund dhe psikologjia, me të gjitha ravgimet shqetësuese dhe të pamëshirshme që gërmojnë “krizat personale … të panjohura dhe të papritura», përdoret në mënyrë të rafinuar. Mos prisni hapa të rëndë nga trishtimi, as nota melankolie fundshekulli. Cvajgu është i prerë, por shumë i lehtë. Gjithçka është në kohën e vet, gjithçka është e saktë, asnjë lëvizje nuk është e gabuar. Duket sikur historia rrjedh vetë, nga fillimi në fund. Ai ndalon kur nuk ka më asgjë për të thënë ose kur mendon se nuk është e nevojshme të shkohet më larg.
Edhe pse mund të tundohemi ta krahasojmë Cvajgun me Hoffman dhe Maupassant, por gjithashtu Somerset, Schnitzler, apo Moravia, te Cvajgu gjejmë universin urban të Europës Qendrore, ku obsesionet dhe zonat e errëta të shpirtit vetëm sa mund të vëzhgohen përgjysmë dhe jo të analizohen, aq më pak të shpjegohen. Ai është mjeshtri i impulseve të fshehura, i eksesve të pasionit, i dashurisë së çmendur, i dëshirave të shfrenuara, dhe i konfuzionit të ndjenjave, (sipas titullit të novelës së tij) – siç shkruan ai te kjo novelë «i thellësive të paimagjinueshme të emocionit njerëzor». Cvajgu, si biograf, u mor shumë me Dostojevskin, Verlenin, Niçen, dhe sigurisht Frojdin. Kjo ka lënë gjurmë në universin e tij letrar dhe shpjegon dëshirën e tij pothuaj libidinale për të depërtuar zonat më të errëta të shpirtit.
Disa gjendje psikologjike kanë pushtet shqetësues mbi mua; më duket shumë intriguese të kërkoj shkaqet e tyre dhe thjesht prania e personazheve të jashtëzakonshme ndez tek unë dëshirën e zjarrtë për të ditur më shumë për ta, një dëshirë pothuaj aq e fortë sa dëshira për zotërim që gjendet te një grua.
Stefan Cvajgu ishte kozmopolit, prototipi i çifutit pan-europian i emancipuar, i lirë nga çdo sistem besimi, me përjashtim të pacifizmit. Ai mbeti optimisti europian, paradoksalisht i çmagjepsur, që ruajti më shumë dinjitet. Në vitin 1933 e kuptoi që jeta u bë e pajetueshme për çifutët në botën gjermanofone dhe u nis për në Angli.
Me gjithë largpamësinë e tij, kishte dëshirë të besonte te siguritë e Neville Chamberlain, i cili pretendonte se Gjermania nuk do të hynte në luftë. Si të gjithë ata që e shohin stuhinë para se të formohej, ai arrinte të kuptonte për çfarë ulërinte Fyhreri kur fliste. I lodhur nga lufta në Europë, u nis për në ShBA, pastaj u vendos në Brazil, ku, në vitin 1942, ai dhe gruaja e tij, vranë veten, në mënyrë të pashpjegueshme. Trupat e tyre u gjendën të veshur në një shtrat. Ishin kapur për dore. Nuk ishte si vetëvrasja e Walter Benjamin, as si e të gjithë atyre që u zbuan dhe që paniku se mos arrestoheshin, çoheshin në kampe, apo masakroheshin, i shtynte të gjenin një zgjidhje të shpejtë.
Një vetëvrasje e qytetëruar
Megjithatë, edhe këtu, si gjithmonë me Cvajgun, gjërat janë të turbullta. Ai gëlltiti një dozë fatale Veronali në moshën 60-vjeçare, për këtë arsye befasuese që e shpjegon në një letër që shoqëronte vetëvrasjen e tij: thjesht, nuk kishte fuqi «për një nisje të re». Ka diçka kaq të përulur dhe diskrete, të qytetëruar dhe të denjë në këtë arsye për t’u vetëvrarë, sa që një kritik i ka krahasuar fjalët e tij me një fjalim që mbahet kur merr një çmim ‘Oskar’. Më vetëvrasjen e tij, Cvajgu u fut në universin që kishte krijuar në librat e tij. Por edhe pse vetëvrasja ishte një akt i dëshpëruar afirmimi, tek ai përfaqësonte erozionin e ngadaltë të vullnetit, të qëllimeve dhe të dëshirës. Cvajgut këto nuk po i interesonin më.
Mund të merren me mend shumë arsye për vetëvrasjen e tij. Ishte e pamundur të ikje nga një botë në luftë – me gjithë sigurinë që ofronte vila luksoze e Petropolis në Brazil. Me gjithë lëvdatat që i thur vendit në tekstin Brazili, tokë e së ardhmes, ai ndihej i vetmuar rreth vilës së tij të heshtur. Edhe pse larg rreziqeve të luftës, Petropolis nuk mund t’i jepte asgjë nga klima sociale dhe intelektuale me të cilën ai ishte mësuar, edhe në Europën e zymtë të para Luftës.
Por, dhe mbi të gjitha, arsyeja e vetëvrasjes ishte shembja e botës së tij. “Gjithçka që vepra ime ka përfaqësuar përgjatë 40 vjetësh në botë, u shkatërrua”, shkruan në kujtimet e tij, Bota e djeshme: kujtimet e një europiani, të nisura gjatë qëndrimit të tij të shkurtër në New-York. Udhëtari i palodhur, i kohës midis dy luftërave, që kishte përqafuar gjithë botën, por që e dinte se një shtëpi e ngrohtë dhe mbrojtëse e priste në Vjenë dhe Salzburg, humbi busullën.
Nga Austria në Francë, duke kaluar nga Anglia, ShBA dhe së fundi Brazili i largët, ai duhet të jetë ndierë si një thes i hedhur në lumë. «Nuk i përkas më vetes. Një pjesë e identitetit natyror të qenies sime u shkatërrua përgjithmonë». Mund të ishte kënaqur me një jetë të re në Brazil, por kjo nuk bëhet kur je 60 vjeç; ashtu si ai shkruante, «bota e gjuhës sime u zhduk për mua dhe për universin tim shpirtëror, Europa u shkatërrua…» I flakur papritur në tymnajat e Historisë, ky njeri urban i Europës Qendrore u kthye në njeri të së djeshmes.
Por tronditja nuk ndodhi në vitin 1933 kur Hitleri u bë kancelar i Gjermanisë, as më 1 shtator 1939 kur Gjermania filloi Luftën e Dytë Botërore. Tronditja e vërtetë ndodhi në vitin 1914 kur «bota e sigurisë», siç e quante Cvajgu, u shkërmoq papritur. Meqë ishte i paaftë për shërbim ushtarak, u caktua në arkivat e Ministrisë së Luftës, por në vitin 1917, kur ishte me pushime në Zvicër, u shkarkua. Në Zvicrën neutrale, nën mbrojtjen e fituesit të çmimit ‘Nobel’ të vitit 1915 Romain Rolland, ai u bë pacifist i vendosur. Po në Zvicër, ai u ndërgjegjësua se ishte nga ata njerëz që, siç thoshte ai, jetonte gjendjen e «amfibisë», – d.m.th të qenit midis dy vendeve, midis dy gjuhëve, midis dy identiteteve, me pak fjalë, i mërguar.
Ai nuk e dinte se do ishte i fundmi «i amfibëve». Një ditë në Zyrih, Cvajgu po ndihmonte James Joyce që të përkthente në gjermanisht një fragment të vështirë të Portreti i artistit në rini. Të dy bashkë vendosën ta provonin me fjalë në frëngjisht, pastaj në italisht, para se t’i punonin në gjermanisht. Për habinë e madhe të austriakut, irlandezi, tre vjet më i ri se ai, jo vetëm e njihte anglishten më mirë se britanikët, por zotëronte “njohuri të pabesueshme të gjuhëve” – gjermanisht, frëngjisht, italisht.
Demonët e Cvajgut
Por shkathtësia intelektuale e shfaqur gjatë konfliktit më të egër që ka njohur njeriu, në vend që ta qetësonte Cvajgun se bota do ta kapërcente luftën, i kujtoi se bota e brishtë e perandorive të para Luftës, që e trajtonte kulturën si idealin më të dëshiruar, po venitej para syve të tij; ai vetë po kthehej në një vjetërsirë, në një hije të kësaj epoke të artë. Bota amfibe e kompozitorit Ferrucio Busoni (një pjesë gjermane, një pjesë italiane), ose e romancierit René Schickele (një pjesë gjermane, një pjesë franceze) po merrte fund dhe ajo nuk do të kishte më vend për hebrej me zemër të mbjellë në botën ariane. Njerëzimi do të bëhej gjithnjë e më barbar, sikurse duhet ta ketë ndierë Cvajgu në vitin 1935, kur nazistët ndaluan vënien në skenë të operës së Richard Strauss, për të cilën ai kishte shkruar libretin. Lufta e Dytë Botërore thjesht i vuri vulën.
Por pas sharmit të botës së vjetër, në kompozicionin e tregimeve të Cvajgut, në letrën e lamtumirës, ngrenë krye demonët. Në librin e tij Lufta me demonin mbi Heinrich von Kleist, Friedrich Holderlin dhe Nietzche, ai intrigohej nga mënyra sesi artistë të mëdhenj si Beethoven dhe Michaelangelo, frymëzoheshin nga dëshira demoniake, «vullkanike». Por ajo që fshihej pas këtyre demonëve ishte diçka më pak e kapshme, më kobzezë, më fatale, sepse fshihej në personalitetin e butë, pajtues dhe depresiv të Cvajgut: spektri i keqardhjes, spektri i asaj që ai mund të kishte qenë.
Sikur kthimi pas të ishte i mundur, sikur kujtimi të mos mbyste çdo shpresë, sikur dorëzimi të mos zbonte dëshirën. Sikur të mund të bënim diçka për të ndalur rrjedhën e të pashmangshmes, sikur të mos dorëzoheshim pa provuar, sikur të mund të vepronim më herët, sikur jeta të mos ishte e fundme. Sikur, është e pathëna, ajo që edhe shkrimtarët më të talentuar nuk i gjejnë dot emër. Sepse ajo as nuk kapërcehet, as nuk lihet pas vetes. Sikur është stacioni i fundit para hyrjes në tokën e hijeve. Dhe Cvajgu kishte hyrë në tokën e hijeve shumë kohë para Veronalit. Këtë e thotë në fjalitë e fundit të Bota e djeshme.
Kur u ktheva, pashë papritur hijen time para meje, ashtu si kisha parë hijen e luftës tjetër para luftës aktuale. Që atëherë, nuk më ndahet kjo hije e luftës, ajo mbulon si vello zie mendimet e mia, ditë e natë, ndoshta silueta e saj e errët shfaqet edhe në faqet e këtij libri. Por çdo hije, në fund të fundit, është bijë e dritës, dhe kush ka njohur dritën dhe errësirën, luftën dhe paqen, madhështinë dhe rënien, ai ka jetuar vërtet.
Gjuha mund të duket e thjeshtë, por thotë se e kaluara gjen mënyra për t’u shfaqur në të tashmen dhe të ardhmen, dhe për të na bërë lodra të kohës. Hijet na njohin më mirë se njohim veten, ato na ngjajnë më shumë se mund ta përfytyrojmë. Ato hyjnë në zona që na trembin, ruajnë sekretet e tyre, tregojnë historitë e tyre, flasin gjuhën e tyre. Ato edhe parashikojnë çka do të ndodhë, dhe, siç shkruante Frojdi, rishpikin atë që mund të kishte ndodhur ose ndoshta ka ndodhur – kush e di? Hijet mishërojnë mënyrën me të cilën kërkojmë fjalët për të folur për kohën, kur nuk kemi më kohë.
André Aciman
*Drejtor i The Writers’ Institute at the Graduate Center. Ky artikull është një version i shkurtuar i parathënies që figuron në ribotimin e Journey into the past i Stefan Cvajg, botuar në New York Review Books Classics. Përktheu: Blerta Hyska.
