Nga Albert Vataj
Perandoria Hune ishte një konfederatë fisnore e përbërë nga Hunët, Ostrogotët dhe Alans. Hunët ishin një nga armiqtë më të frikshme të vendeve perëndimore dhe lindore të perandorive romake. Hunët kaloi dy herë Danubin, duke plaçkitur Ballkanin, por mundur të marrin Kostandinopojën. Fushata e tyre e pasuksesshme në Persi u pasua në 441 ER nga një synim i sundimeve romake.
Hunët u shfaqën për herë të parë në kufijtë e Perandorisë Romake në shekullin IV Pas Krishtit. Romakët i cilësuan ata si veçanërisht të tmerrshëm, pasi ndryshe nga të ashtuquajturit barbarët e tjerë, zakonet, feja, mënyra e jetesës dhe gjuha e tyre dukej e pakuptueshme.
Nga këndvështrimi romak, hunët agresive nuk kishin objektiva të qartë (për shembull tokën), kështu që perandorët e njëpasnjëshëm e patën të lehtë për t’i mbajtur larg thjesht duke i paguar me ar. Një kërcënim i vazhdueshëm për sigurinë romake, Hunët janë parë si antitezë e qytetërimit të stilit Mesdhetar dhe për pasojë janë portretizuar shpesh pothuajse negativisht, në terma “demoniakë”. Mjerisht, nuk ka mbijetuar asnjë përshkrim objektiv mbi ta, ndërsa ata vetë nuk arritën të regjistrojnë përvojat e tyre në mënyrë kuptimplotë. Prandaj të kuptuarit tonë se cilët ishin dhe çfarë ata donin nga Roma, është me shumë boshllëqe.
***
Huns ishin një fis nomad, prejardhja e të cilit është i panjohur, por, ka shumë të ngjarë që të kenë ardhur “diku në mes skajin lindor të maleve Altai dhe Detit Kaspik, Kazakistani i sotëm”. Ato janë përmendur për herë të parë në burimet romake nga historiani Taciti në vitin 91 të erës sonë. Ata jetonin në rajonin e Detit Kaspik dhe deri vonë nuk janë referuar si një kërcënim për perandorinë romake si barbarët e tjerë. Me kalimin e kohës, kjo do të ndryshonte duke i bërë hunët si kontribuesit kryesore të rënies së Perandorisë Romake. Dyndjet e tyre në rajonet përreth perandorisë ishin brutale, e cila provokoi atë që njihet si Migracioni i Madh ose “Përçarja e Kombeve. Ky kapërcyell daton në vitet 376-476 erës sonë. Ky migrim të popujve, të tilla si Alans, gotëve, dhe vandalët, ndërprerë status quo-në e shoqërisë romake, bastisjet e tyre të ndryshme dhe kryengritjet dobësuan ndjeshëm perandorinë. Të citoj vetëm një shembull, Visigoths nën Fritigern u dëbuan në territorin romak nga Huns më 376 ER. Pas pësimit të abuzimeve nga administratorët romakë, u ngrit në revoltë. Filloi kështu Lufta e Parë gotik me Romën e 376-382 të ER, në të cilën Romakët u mundën, dhe perandori i tyre Valens u vra në Betejën e Adrianopojë më 378 ER.
***
Tekstshkruesit e historisë së lashtë, që nga Jordanes, Ammianus Marcellinus, Priscus e Panium i përshkruan hunët si të egjër dhe shtazarakë. Priscus u takua me Attila e Hunëve. Ai ka qenë mysafir i tij. Eshtë ky historian që përshkruan Attilan dhe jetën e Hunëve më saktë dhe më plotë se kronistët e tjerë. Sipas, këtij historiani Attila (mbretëroi 434-453 ER) Huns u bë forca më e fuqishme dhe më frikshme ushtarake në Evropë dhe solli vdekje dhe shkatërrim kudo që shkuan. Pas vdekjes së Attila, bijtë e tij luftuan njëri-tjetrin për epërsi, konsumuan burimet e tyre, dhe perandoria e cila Attila kishte ndërtuar u shpërbë më 469 ER.
