Nga Albert Vataj
Me sytë e qartë të fiksuar në hartën e Islandës të varur në murin e një pub-i, poeti Siguror Palsson ka dëshirë t’u rikthehet kujtimeve.
“Që fëmijë jetoja në verilindje të ishullit, ku kontrasti mes stinëve është shumë i fortë. Në dimër perëndimi duhej se nuk mbaronte kurrë: drita shkrihej ngadalë ndërsa nata dukej se nuk do zbriste kurrë. Pasi mbaronte e gjithë kjo, hëna ishte dielli ynë, bluja mbizotëronte në jetë. Isha i ri atëherë, mendoja se netët e gjata ishin gjithandej njësoj dhe kjo më bënte melankolik. Ndoshta shpirti im poetik vjen prej andej”.
Atëherë si mund të shpjegohet gjithë kjo mrekulli islandeze. Shumë e thjeshtë, me ekuacionin: klimë e ftohtë + natyrë e egër = dashuri për letërsinë. Ashtu siç thotë poeti, leximi dhe të shkruarit zë një vend të rëndësishëm në shoqërinë islandeze. Me pak fjalë, në një ishull me 320 mijë banorë, dy e treta e të cilëve jetojnë në Reikjavik, personat shkruajnë dhe lexojnë si në një asnjë cep tjetër të botës. E vështirë të mos citosh shifra: në vitin 2010 dhe 2011, 70 për qind e banorëve të ishullit ka marrë mesatarisht një libër në biblioteka rajonale. Në total, vitin e kaluar u morën rreth 1.1 milionë libra. Në vitin 2009,64.5 për qind e islandezëve ka blerë të paktën një libër dhe 82 për qind tha se kishte lexuar një libër për kënaqësi. Islanda është vendi i botës me numrin më të lartë të librave të publikuar për person: 5 për çdo 1 mijë banorë. Tirazhi mesatar i një vepre është rreth 1 mijë kopje. “Ethet” letrare vijnë sidomos gjatë temperaturave të ulëta në fund të vitit: është pikërisht libri dhurata më e përhapur për Krishtlindje.
Të gjithë mund të shkruajnë
“Pas Luftës së Dytë Botërore, për arsye ekonomike Islanda vendosi të kufizojë importet”, shpjegon Gurdum Vilmundardottir, kreu i “Bjartur”, shtëpisë së dytë botuese më të madhe në vend. “Dyqanet ishin bosh, e vetmja dhuratë e mundshme ishte një libër. Kjo traditë nuk humbi. Edhe sot realizojmë rreth 60 për qind të shitjeve tona në javën para Krishtlindjeve”. Në televizion, transmetimi letrar “Liljan” që jepet mbrëmjeve, ka një numër shumë të madh dëgjuesish. Dy libraritë më të mëdha të Reikjavikut janë plot derisa mbyllen, në orën dhjetë të darkës.
“Njerëzit vazhdojnë të mendojnë, se të lexosh është diçka shumë e mirë”, tregon Kristin Sveinsdottir, president i Unionit Islandez të Shkrimtarëve, që ka rreth 410 anëtarë. “Por një student i kohëve të fundit ka treguar se të rinjtë kanë një raport të keq me leximin. Gjithsesi, askush nuk dëshiron të jetë “budallai” që nuk e ka lexuar librin për të cilin flasin të gjithë”. Në moshën 27-vjeçare, Hildur ka publikuar dy libra, një roman dhe një përmbledhje me ese satirike për modën. “Këtu shumica nis të publikojnë që në moshën 22-vjeçare. Në moshën 26-vjeçare nisa të shqetësohesha që ende nuk e kisha gjetur një botues”. Ka hequr dorë nga puna e mëparshme për t’iu përkushtuar vetëm të shkruarit. “Në Islandë të gjithë mund të shkruajnë”, komenton botuesi Gudrun Vilmundardottir. “Kushdo mund të shkruajë poezi apo kujtimet e tij. Madje, disa prindër provojnë të publikojnë edhe historitë që u tregojnë fëmijëve për t’i vënë në gjumë”. Edhe UNESCO ka kontribuuar në këtë pikë: nga gushti i 2012-s Reikjaviku do të shndërrohet në “Qytetin e letërsisë”. Kartat e tij fituese? “Një histori letërsie e jashtëzakonshme dhe një pasuri e paçmuar në fushën e letërsisë mesjetare”, tregon drejtoresha e përgjithshme e UNESCO-s, Irina Bukova.
Një ndërthurje e frytshme
Të gjithë e vënë theksin te një arsye historike për këtë fenomen: të parët që populluan tokën islandeze ishin burrat skandinavë dhe gratë kelte. “Në Europë sa herë që ndërthuren dy kultura, rezultatet kanë qenë të mrekullueshme”, deklaron Regis Boyer ekspert i qytetërimit dhe letërsisë skandinave. Ai citon këtu Irlandën, Kretën, Sardenjën dhe Korsikën. Një tjetër shkrimtar vendas flet për një lidhje ekzistencialiste që i bashkon islandezët me shkrimet: “besojmë te fjala e shkruar. Kur gjithçka shkon keq, leximi bëhet mbështetësi ynë kryesor. Në 2008 kur shpërtheu kriza, shitjet e librave u rritën ndjeshëm”, por afrimi me letërsinë dhe leximin, duket më shumë i lidhur nëse mendohet mirë me një tjetër fenomen të mrekullueshëm “gjuhën islandeze që nuk ka evoluar që prej shekullit të 9-të. Kështu një taksist në Reikjavik mund të lexojë pa mundim sagat në versionin e tyre origjinal.
