Nga Albert Vataj
Austriako-britaniku Karl Popper, konsiderohet një nga më të rëndit girëthemel i filozofisë së shekullit XX. Popper ka luajtur një rol të rëndësishëm në vendosjen e filozofinë e shkencës si një disiplinë të fuqishme autonome në kuadër të filozofisë.
Për të gjykuar mbi pikëpamjet filozofike të Karl Popperit dhe për të formuar një vision sa më të plotë mbi to është nevoja të paraqiten disa dallime që ekzistojnë midis pikëpamjeve të tija filozofike dhe ideve të mjaft pozitivistëve apo neopozitivistëve paraardhës të tij. Në këtë mënyrë ne do të dallojmë jo vetëm thelbin specifik të filozofisë së Popperit, por edhe të evidentojmë kontributin e tij në kuadrin e filozofisë pozitiviste dhe më gjerë.
Unë e humbas durimin tepër shpesh kur lexoj shkrime filozofike, kumton Karl Popperi . Jam i prirur të pranoj që, shumë prej sa është shkruar, nuk është sigurisht shumë më e mirë sesa një belbëzim i zbrazët: është një lloj të filozofuari pa probleme të natyrshme. Historia e filozofisë antike greke, veçanërisht nga Taleti deri te Platoni, është një rrëfim i shkëlqyer, deri tepër i bukur për të qenë i vërtetë. Në çdo brez gjejmë së paku një filozofi të re, një kozmologji të re me origjinalitet dhe thellësi të mahnitshme. Nuk ndjej ndonjë krenari kur më thonë filozof…sepse në historinë e gjatë të filozofisë, ka më shumë diskutime filozofike për të cilat ndjej turp, sesa traktate për të cilat duhet të ndjehem krenar. Filozofi…nuk përballet me një strukturë të organizuar, por më tepër me diçka që ka pamjen e një grumbulli gërmadhash (nën të cilat ndoshta është varrosur ndonjë thesar). Si filozofë nuk mund të bëjmë asgjë më të mirë sesa të aplikojmë kritikën racionale ndaj problemeve që kemi përpara nesh e ndaj zgjidhjesh të paraqitura nga drejtime të ndryshme.
Emri i Karl Popperit lidhet edhe me postpozitivizmin. Në këtë process, bonsensi dhe imagjinata sikurse edhe intuita për të dalluar të vërtetën nga e gabuara, mund të luajnë një rol rëndësishëm; por ato në asnjë rast nuk mund të luajnë një rol të rëndësishëm dhe aq më pak të mund të konsiderohen si burime vendimtare të njohjes .
“Intuitivizmi” është emri që i është dhënë një shkolle filozofike sipas së cilës ne zotërojmë një cilësi intelektuale që na lejon të “shohim” të vërtetën, shton Popper. Bëhet fjalë pra për një burim të rëndësishëm njohjeje, ekzistenca e të cilit mohohet prej antiintuitivistëve, që në të kundërt besojnë që ekziston një burim tjetër siç është ai i perceptimit ndijor. Për mendimin tim, të dy këto drejtime bien në gabim. Vërtet që ekziston një intuitë intelektuale e zonja të na bindë që ne e kapim të vërtetën, por kjo intuitë sado e domosdoshme që të duket, mund të na shpjerë në një rrugë të rrezikshme. Pikërisht atëherë kur ne jemi të bindur se kemi kapur të vërtetën, tamam atëherë duhet t’u besojmë afyësive tona intuitive .
Atëhere kujt mund t ‘ju besojmë, çfarë mund të pranojmë?. Kësaj pyetjeje unë i përgjigjem : gjithçka duhet pranuar si e përkohshme, pa harruar kurrë që në rastin më të mirë ne zotërojmë veçse të vërteta të pjesshme dhe që gabimi apo pavërtetësia e gjykimit është e paevitushme .
Karl Popperi e freskoi mendimin filozofik. Risia e ideve që hodhi në qarkullim ai është jashtë çdo dyshimi. Ato prekën çështje kardinale, prishën qetësinë e doktrinave hijerënda, që ushtronin një ndikim jo të vogël dhe me pasoja të dëmshme.
Ai përvijoi e artikuloi “racionalizmin kritik” dhe u bë përfaqësuesi më autentik i kësaj rryme në mendimin filozofik bashkëkohor. Ky lloj racionalizmi ngjason me racionalizmin e Sokratit në aspektin se është i ndërgjegjshëm për kufijtë e tij; ai është veshje filozofike e modestisë intelektuale që duhet të karakterizojë ata që janë të vetëdijshëm sa shpesh gabohet
***
Karl Popper lindi në Vjenë më 28 korrik 1902 në një familje me interesa intelektuale. Në vitin 1922 regjistrohet në Universitetin e Vjenës, ku diplomohet në filozofi me disertacionin “Mbi problemin e metodës së psikologjisë së të menduarit”. Pas kesaj, vendos t’i përkushtohet kërkimit shkencor.
Gjatë studimeve universitare, kur interesimet e tij u përqëndruan në psikologjinë e të menduarit, ai kaloi nëpër duar arritjet më të reja e më të spikatura në lëmin e psikologjisë. Në të njëjtën kohë, falë aftësive përvetësuese të pazakonta, arriti një formim tepër solid në matematikë e në fizikë, çka, më 1929, i mundësoi liçencën për t’i dhënë këto lëndë në shkollën e mesme. Më pas, Popper e plotësoi bagazhin e vet me tërë spektrin e shkencave fondamentale natyrore. Njohja po aq e thelluar e shkencave shoqërore e renditi ndër specialistët më të shquar të harkut të kulturës njerëzore. Në qoftë se thuhet, jo pa arsye, se racën e dijetarëve universalë e zhduku diferencimi i madh i shkencave, mund të thuhet se Popper përbën një “përgenjeshtrim” të këtij pohimi.
Prandaj edhe sprova e parë, libri “Dy problemet themelore të teorisë së njohjes“ i përfunduar më 1934 dhe i botuar me mjaft shkurtime me titullin Logjika e kërkimit , ishte shenjë e sigurt se në arenën e mendimit filozofik po dilte nje autor serioz.
Gjatë viteve 1935-1936, dy periudha të gjata i kalon në Angli, ku paraqit tezat e tij ndër konferenca e debate në institucionet më prestigjioze, duke përfshirë universitetet e Oksfordit e Kembrixhit dhe Shkollën Ekonomike të Londrës. Njihet me personalitetet më me ndikim të kohës, Ayer-in, Moore-in, Berlinin, Hayek-un, Ryle-in, Robbinsin, Gombrich-in, Russell-in.
Më 1937 shkon në Zelandën e Re, ku punon profesor në Universitetin e Kristçërçit. Kryen një varg studimesh teorike, matematike, sidomos për aksiomatizimin e algjebrës së Bulit e teorinë e probabiliteteve.
Më 1938, bash në kohën kur Hitleri ndërmerrte Anschluss-in e Austrisë, fillon veprën madhore “Shoqria e hapur dhe armiqtë e saj”, që do të jetë beteja e tij kundër totalitarizmit me armët logjiko-epistemologjike, të cilat ai i përdorte kaq mjeshtërisht. Dy vëllimet të përfunduara më 1943, botohen në Angli dy vjet më vonë me interesimin e posaçëm te Gombrich-it dhe Hayek-ut.
Një njeri si Popperi nuk mund të humbiste në një periferi të largët. Më 1946 Shkolla Ekonomike e Londrës e thirri dhe i besoi vendin e Profesorit të Logjikës e të Metodës shkencore. Këtë bën dhe Universiteti i Londrës tre vjet më vonë. Për 23 vjet, derisa doli në pension (1969), ushtroi një ndikim të paharrueshëm mbi breza të tërë studentësh.
Që nga ajo kohë Popperi ishte një nga figurat më qendrore të debatit filozofik. Merr pjesë në konferenca e debate të shumta, ku ligjëratat e ndërhyrjet e tij ngjallnin interes të veçantë. Përpunon, harton e boton një varg veprash të rëndësishme si “Logjika e zbulimit shkencor”, “Mjerimi i historicizmit”, “Hipoteza dhe prgnjeshtrime”, “Revolucion apo reforma”, “Dija objektive”, “Një pikëpamje evolucioniste”, “Realizmi dhe qëllimi i shkencës”, etj, si edhe autobiografinë intelektuale “Kërkimi nuk ka fund”. Do të veçonim edhe librin interesant “Uni dhe truri i tij”, botuar më 1977, që ishte fryt i diskutimeve të gjalla e intensive për 10 ditë rresht në parkun e një vile buzë liqenit të Komos, Itali, me Sir John Eccles-in, i nderuar me Çmimin Nobel për studimet e tij në neuro-biologji. Libri i ndarë në tri pjesë, (e para e shkruar nga Popperi, e dyta nga Eccles-i, e treta një transkiptim i dialogëve të zhvilluar) trajton problemin e raportit të mendjes me trurin dhe është një përvojë shembullore, që për nga niveli e shtjellimi i pjesës së tretë të kujton “Fedonin“ e Platonit.
Takime e biseda të tilla si me Eccles-in, Popperi ka pasur me shumë personalitete të fushave të ndryshme të shkencës si Ajnshtajni, etologu nobelist Konrad Lorenc, logjicieni Kurt Godel etj, të cilët e çmonin së tepërmi për erudicionin dhe gjykimin e tij të mprehtë.
Më 1965, Mbretëresha e Anglisë i jep titullin e baronetit. Akademi ndër më të njohurat në botë e patën për nder ta kishin Popperin anëtar të vetin.
U shua më 17 shtator 1994 në një spital të Creydon-it. Hiri i tij prehet në një varrezë të vogël të Vjenës.
Duke përcjell udhën e tij hulumtuese në mendimin filozofik ne mund të përcjellin përmbledhtaz se çfarë mendon dhe Popper për filozofët dhe si i propozon ai ato>
Aristoteli
Ne njerëzit jemi kafshë dhe kafshët nuk mund të kenë kurrë një dije të sigurtë. Këtë e dinin qëkur Grekët (të cilët thonin): “Zotat kanë dije të sigurtë, epistème; njerëzit kanë vetëm opinione, dòxa”. Ishte Aristoteli ai që e rrënoi këtë koncept të drejtë, duke pohuar se edhe ne kemi epistème…e, për të përftuar këtë dije të shfaqshme, ai krijoi induksionin. Por meqë mbi këtë çështje nuk u ndje aspak i qetë, ia hodhi fajin Sokratit.
Në optimizëm konsiston i vetmi korrigjim i rëndësishëm i ndërfutur nga Aristoteli, në sistemimin që ai i bën platonizmit. Skolasticizmi, misticizmi e mosbesimi në arsyen: ja rezultatet e pashmangshme të egzistencializmit…të Aristotelit. Revolta e hapur e Platonit ndaj lirisë bëhet, me Aristotelin, një revoltë e fshehtë ndaj arsyes.
Bacon
Kur Bacon përpiqej ta bënte tërheqëse shkencën, duke ngulmuar që njohja është pushtet… fshikte arrogancën. Jo se kishte një njohje të madhe, por ëndërronte të parën ngaqë dëshironte të dytën, ose të paktën kjo ishte përshtypja që të jepte.
Francis Bacon i vinte në lojë të gjithë ata që mohonin një të vërtetë shumë të dukshme: që dielli dhe yjet silleshin përreth tokës, e cila ishte natyrisht e palëvizshme.
Nuk është aspak i vlefshëm imazhi i shkencës që mbledh vazhdimisht vëzhgime dhe prej tyre, për ta thënë nëpërmjet Bacon, shtrydhet si vera prej rrushit. Rrushi, kokrrat, janë vëzhgime, e kur këto kokrra shtypen, ja tek del në pah vera, pra teoria. Ky imazh i shkencës është rrënjësisht i gabuar.
“Dija është pushtet”, thoshte Bacon. Ideja e tij e rrezikshme e njeriut që vendos pushtetin mbi natyrën…ka qenë një nga ato ide, falë të cilave religjioni i shkencës ka transformuar botën tonë.
Më jepni dy vjet të lira prej detyrimeve të tjera, sugjeronte pakujdesshëm Bacon…dhe do ta çoj deri në fund… detyrën për të kopjuar tërë librin e Natyrës e për të shkruar shkencën e re. Fatkeqësisht, Baconit nuk iu dha bursa e studimit që kërkonte. Asokohe nuk egzistonin fondacionet e për pasojë, e trishtuar ta themi, shkenca e natyrës është ende e paplotë. As Bacon dhe as Berkeley nuk e besuan që toka rrotullohej, teksa sot këtë gjë e besojnë të gjithë, përfshirë edhe fizikantët.
Bacon dhe Descartes ofruan vëzhgimin dhe arsyen si autoritete të reja…por duke vepruar kështu, e copëtuan njeriun në dy pjesë: një pjesë superiore që ka autoritetin në lidhje me të vërtetën, vëzhgimi i Bacon, intelekti i Descartes, dhe një pjesë inferiore që përbën unin tonë zanafillor, Adamin e lashtë që është brënda nesh.
Herakliti
Në filozofinë e Heraklitit shfaqet një nga karakteristikat më pak të lavdërueshme të historicizmit, domethënë një këmbëngulje e tepruar mbi ndryshimin, e ndërthurur me besimin në një ligj të pamëshirshëm dhe të pandryshueshëm të fatit.
Herakliti kishte të drejtë: “Ne nuk jemi sende, flakë“…ne jemi, si të gjitha qelizat, procese metabolizmi, rrjete procesesh kimike, reaksione kimike lartësisht aktive, të çiftëzuar me energjinë.
Erazmi i Rotterdam-it
Erazmi i Rotterdamit u orvat ta bënte të rijetonte doktrinën sokratike: “Njih vetveten, dhe do ta pranosh se sa pak di!“ Por kjo doktrine qe flakur tutje nga besimi se e vërteta është shfaqur dhe nga siguria e re në vetvete, thjeshtësuar e mësuar edhe pse në mënyra të ndryshme, nga Luteri e Calvini, nga Bacone e Descartes.
Fichte
Është pikërisht Fichte, i quajtur nga Schopenhauer dërdëllitës, ai prej të cilit duhet të kërkohet atësia e argumentit anti-human origjinor. Është e mahnitshme kur vëren se, falë komplotit të disa poterexhinjve, një njeri si Fichte ia doli mbanë t‘i degjeneronte mësimet e mësuesit të tij, pavarësisht protestave të Kantit e gjatë vetë jetës së Kantit. Nuk kam parë ende asnjë histori të filozofisë të deklarojë…që sipas gjykimit të Kantit, Fichte ishte një mashtrues i pandershëm, edhe pse kam parë që shumë histori të filozofisë mundohen t‘i zhvlerësojnë akuzat e Schopenhauer, duke thënë përshembull që ky i fundit ishte ziliqar.
Hegel
Hegel, burimi i tërë historicizmit bashkohor, qe drejtpërsëdrejti nxënës i Heraklitit, Platonit dhe Aristotelit…e për metodat e tij shumë të efektshme dialektike, për të ishte si një lojë fëmijësh nxjerrja e lepujve fizikë prej flokësh pastërtisht metafizikë.
Tashmë prej shumë kohësh nuk e lexoj më Hegelin, për arsyen e thjeshtë se nuk e konsideroj të ndershëm. Nuk kërkon të vërtetën: kërkon të mahnisë.
Lind pyetja nëse Hegel ka mashtruar vetveten, i hipnotizuar nga vetë zhargoni i tij i frymëzuar, apo ka qenë trimërisht i vendosur për të gënjyer e mahnitur të tjerët.
Në shkrimet e Hegelit nuk ka asgjë që nuk është thënë më mirë e përpara tij. Nuk ka asgjë në metodën e tij apologjetike, që nuk është marrë apo huazuar nga paraardhësit e tij. Këto mendime dhe metoda…ai i pagëzoi…në luftën kundër shoqërisë së hapur, duke i shërbyer kështu edhe punëdhënësit të vet, Frederik Gulielmit të Prusisë.
Hegel, nëpërmjet metodash pastërtisht filozofike, arriti të provonte se planetet duhet të lëvizin simbas ligjeve të Keplerit…duke shpallur se mes Marsit e Jupiterit nuk mund të gjëndej asnjë planet tjetër (Fatkeqësisht nuk kishte mundur ta mësonte lajmin se një planet i tillë ishte zbuluar vetëm pak muaj përpara).
Metoda e adoptuar nga Hegel për të kapërcyer Kantin, është e efektshme, por fatkeqësisht është tepër e efektshme. Ai e bën që sistemi i tij t‘i shmanget pothuajse çdolloj kritike, duke e bërë atë dogmatik në një kuptim aspak të veçantë, aq sa mund ta quaj dogmatizëm të konsoliduar.
Hegel shënoi fillimin e epokës së pandershmërisë (siç e cilësoi Schopenhauer idealizmin gjerman) e të epokës së papërgjegjshmërisë (siç e cilësoi Heiden epokën e totalitarizmit modern); së pari si papërgjegjshmëri intelektuale e mandej si papërgjegjshmëri morale.
Ndikimi i Hegelit…është ende shumë i fuqishëm…pra është konfirmuar…nga fakti se krahu ekstrem marksist, qendra konservatore dhe e djathta ekstreme fashiste, kanë themeluar filozofitë e tyre politike bazuar mbi Hegel. Krahu i majtë zëvendëson luftën mes kombeve…me luftën e klasave. Ekstremi i djathtë e zëvendëson me luftën e racave. Qendra konservatore është…më pak e vetëdijshme për detyrimet që ka ndaj Hegelit.
Në kohët tona historicizmi histerik i Hegelit mbetet ende baza e pjellorisë, së cilës totalitarizmi ia detyron rritjen e tij të shpejtë. Jam përpjekur ta paraqes identitetin e historicizmit hegelian me filozofinë e totalitarizmit…Historicizmi i Hegel është bërë gjuha e qarqeve të gjëra të intelektualëve, si për antifashistët, ashtu edhe për njerëzit e së majtës. Hegel…është një shkrimtar i pakapërdishëm e, siç duhet ta pranojnë edhe apologjetët e tij më të zjarrtë, stili i tij është absolutisht skandaloz. Përsa i përket përmbajtjes së shkrimeve të tij, ai është shkëlqen vetëm me mungesën e jashtëzakonshme të origjinalitetit. Çështja e Hegelit as nuk do t‘ia vlentë të përmendej fare, nëse jo për pasojat e saj më të dëmshme, të cilat tregojnë se me sa lehtësi një kloun mund të shndërrohet në krijues të historisë. Nuk është rastësi që Hegel, i cili bëri të veten një pjesë të mirë të mendimit të Heraklitit për t‘ia transmetuar mandej të gjitha lëvizjeve moderne të historicizmit, ka qenë një zëdhënës i reaksionit kundër Revolucionit Francez. Filozofia, e cila në kohën e Platonit kishte vendosur sundimin e sa mbi Shtetin, me Hegelin shndërrohet në shërbëtoren e saj më servile. Hegelizmi di gjithçka rreth gjithçkaje. Ka një përgjigje të gatshme për çdo pyetje. Por fundja, kush mund të ketë sigurinë se përgjigja nuk është e vërtetë?
Shumë prej miqve të mi më kanë kritikuar për qëndrimin tim ndaj Hegelit e për paaftësinë time për ta vërejtur madhështinë e tij. Natyrisht, ata kishin me të vërtetë të drejtë kur thonin që unë isha i paaftë ta vëreja këtë madhështi. E vazhdoj të jem i paaftw edhe deri më tash.
Hume
Hume…parathoshte se për shkak të abstraksionit, të karakterit të vjetëruar dhe të parëndësisë praktike të rezultateve të përftuara nga ana e tij, asnjë prej lexuesve nuk kishte për t‘i besonte më shumë se një orë.
Filozofi që për së pari shquan një problem të ri, shkund përtacinë dhe kënaqësinë tonë. Ai bën për ne atë që Hume bën për Kantin: na zgjon prej gjumit dogmatik dhe hap përpara nesh një horizont të ri.
Kant
Kant na sfidon që të përdorim inteligjencën tonë, në vend që të besojmë…në autoritetin e një tjetri. Duhet konsideruar një sfidë që nuk pranon si prijës ekspertin e shkencës e madje as dhe shkencën vetë. Edhe pse qe një adhurues i flaktë i Sokratit, Kant nuk qe mjaftueshmërisht sokratik. Nuk e kuptoi mjaftueshëm që ne nuk dijmë asgjë.
Ishte kritika e Kantit me të gjitha përpjekjet për të provuar egzistencën e Zotit, ajo që çoi në reagimin romantik të Fichte, Schelling e Hegel.
Kant e bën njeriun legjislator të moralitetit, pikërisht siç bën legjislatori i natyrës. Në këtë mënyrë, ia rikthen pozitën e tij qendrore, si në moral ashtu edhe në univers. Kant i dha njeriut moralin, ashtu siç i kishte dhënë shkencën. Kant besonte se problemi: “Çfarë mund të di?” ishte një nga tre pyetjet më të rëndësishme që njeriu mund të shtronte. Ai ka treguar se çdo njeri është i lirë jo sepse ka lindur i lirë, por sepse ka lindur me…ngarkesën e përgjegjësisë për lirinë e marrjes së vendimeve të veta. Vetëm Terrori i Robespierre e mësoi Kantin…se në emër të lirisë, barazisë dhe vllazërimit, mund të kryeshin krimet më të neveritshme…aq të neveritshme, sa ç‘ishin ato që u kryen në epokën e Kryqëzatave, në proceset e shtrigave apo në Luftën Tridhjetvjeçare, në emër të Krishterimit.
Kierkegaard
Kierkegaard, reformatori i madh i etikës kristiane…denoncoi moralitetin kristian të epokës së tij, si hipokrizi anti-kristiane dhe anti-njerëzore.
Platoni
Platoni ishte bir i një epoke që është edhe e jona. Nuk duhet të harrojmë se ka kaluar vetëm një shekull nga heqja e ligjit të skllavërisë në Shtetet e Bashkuara dhe akoma më pak nga heqja e skllavërimit në Europën Qendrore.
Platoni njeh vetëm një kriter suprem të gjykimit, interesin e Shtetit. Çdo gjë që e forcon është e mirë…çdo gjë që e kërcënon është e keqe…Veprimet që i shërbejnë shtetit janë morale, ato që e vënë në rrezik janë imorale. Kodi moral i Platonit është ngushtësisht utilitar…kriteri i moralitetit është interesi i Shtetit…nuk është tjetër gjë veçse higjienë politike. Platoni këshillon që filozofët të bëhen mbretër, e anasjelltas, mbretërit…të jenë filozofë…nuk besoj se bëhet fjalë për një pikpamje shumë bindëse…filozofët nuk më duken veçanërisht të përshtatshëm për këtë detyrë. Kundër Platonit…mund të thuhet se kërkesa e tij është në të vërtetë e tepruar, në një kohë kur filozofët gjithsesi janë duke qeverisur, jo zyrtarisht, kjo është e vërtetë, por pikërisht për këtë qeverisin më mirë. Besoj se duhet ta pranojmë se mbas sundimit të mbretit filozof fshihet kërkimi i pushtetit. Portreti i bukur i sundimtarit është autoportret. Mbreti filozof është vetë Platoni, ndërsa Republika është thirrje për t‘iu rikthyer pushteti mbretëror…që mendonte se i përkiste, ngase ishte trashëgimtar legjitim i martirit Krodo, mbretit të fundit të Athinës, që simbas Platonit ishte sakrifikuar „për të shpëtuar mbretërinë e bijve“.
Çfarë monumenti i vogëlsisë njerëzore është kjo ide e mbretit-filozof! Çfarë kontrasti mes saj dhe thjeshtësisë së Sokratit, i cili ndëshkonte njeriun e shtetit që verbohej nga pushteti i tij, nga superioriteti i tij, nga dija e tij, dhe që kërkonte ta bënte të kuptonte atë që kish rëndësi më tepër se çdo gjë: që ne të gjithë jemi qënie të brishta njerëzore. Platoni u përpoq ta përfshinte edhe Sokratin në tentativën e tij të për të ndërtuar teorinë e shoqërisë së bllokuar, dhe këtij synimi ia doli mbanë pa vështirësi, sepse Sokrati kishte vdekur. Platoni e sheh historinë, -që për të është një histori dekadence sociale-, si të ishte historia e një sëmundjeje: pacienti është shoqëria dhe…njeriu i Shtetit…një mjek, një shërues, një shpëtimtar. Platoni ka ndërmend diçka absolutisht të ndryshme kur përmend termin filozof…filozofi i tij nuk është hulumtuesi i devotshëm i dijes, por një zotërues krenar i saj: është një njeri i kulturuar, një kompetent.
Platoni dhe dishepulli i tij Aristoteli, propozuan teorinë e pabarazisë biologjike dhe morale të njeriut. Grekët dhe barbarët janë të pabarabartë nga natyra, ndryshimi mes tyre i ngjan ndryshimit mes padronëve natyralë dhe skllevërve. Kur lexova raportin me të cilin Platoni, në leksionin e tij të famshëm „Mbi të Mirën“, turbulloi një auditor të pakulturuar duke e përkufizuar të mirën si “klasa e të përcaktuarit konceptuar si unitet“, epo, simpatia ime i kaloi e gjitha auditorit.
Protagora
Protagora, dualisti i parë kritik, pohoi se natyra nuk njeh norma, që ndërfutja e normave i detyrohet njeriut dhe që është arritja më e madhe e kërkimeve njerëzore.
Rousseau
Platoni…e kishte…formuluar problemin e tij politik duke pyetur: „Kush duhet të qeverisë? Vullneti i kujt duhet të jetë ligj?” Përpara se të shfaqej Rousseau, përgjigja ishte: princi. Rousseau dha një përgjigje të re e më revolucionare. Jo princi, por populli është ai që duhet të qeverisë; jo vullneti i një njeriu, por vullneti i të gjithëve.
Russell
Russell ka të drejtë kur ia atribuon epistemologjisë pasojat praktike për shkencën, për etikën dhe për politikën. Ai thotë se relativizmi epistemologjik (ideja se nuk egziston e vërteta objektive) dhe pragmatizmi epistemologjik (ideja se e vërteta është identike me dobishmërinë), janë ngushtësisht të lidhura me ide autoritative dhe totalitare.
Ksenofani
Intuita se Ksenofani kishte paraprirë që 2500 vjet më parë me teorinë e dijes së supozuar, më mësoi të isha modest. Por edhe ideja e modestisë intelektuale ishte paraprirë shumë kohë më para. Ajo rrjedh nga Sokrati.
Schopenhauer
Schopenhauer shkruante me dëshirën e vetme për të qenë i kuptuar dhe shkroi në mënyrën më të kthjellët se çdo filozof tjetër gjerman. Sforcimi i tij për të qenë i kuptuar, e shndërroi atë në një nga mjeshtrat më të mëdhenj të gjuhës gjermane.
Schopenhauer nuk është më në modë: moda e madhe e epokës sonë post-kantiane dhe post-racionaliste, është ajo që Nietzsche e përkufizonte drejt si nihilizëm europian.
Sokrati
Sokrati ishte…gati të kritikonte çdolloj forme të qeverisjes për mangësitë e saj…por njeh rëndësinë e ndershmërisë absolute kundrejt ligjeve të Shtetit. Prirja për të mësuar dëshmon zotërimin e dijes, e kjo ishte e gjithë dija për të cilën Sokrati njihej i aftë; e në të vërtetë, ai që është i gatshëm për të mësuar, është i vetdijshëm për dijen e pakët që ka.
Sokrati ishte i bindur se mund t‘i jepej mësim kujtdo. Tek Menoni…ai i shpjegon një skllavi të ri një version të teoremës së Pitagorës, me qëllim që të dëshmonte se çdolloj skllavi injorant ka aftësinë për të kuptuar edhe lëndët më abstrakte. Sokrati nuk qe një lider i demokracisë athinase, si Perikliu, dhe as nuk qe një teoricien i shoqërisë së hapur, si Protagora. Ai qe më tepër një kritik i Athinës dhe i institucioneve të saj. Formula e Sokratit: “kini kujdes për shpirtin tuaj” është një ftesë për ndershmëri intelektuale, në të njejtën mënyrë siç edhe formula: “njih vetveten” është përdorur nga ai për të këshilluar që të jemi të vetëdijshëm për kufizimet tona intelektuale. Vdekja e Sokratit është prova më e lartë e sinqeritetit të tij. Guximi i tij, thjeshtësia e tij, modestia e tij, sensi i tij i masës, humori i tij, nuk e braktisën kurrë.
Sokrati na bëri të dijmë se një burrë mund të vdesë jo vetëm për fatin e tij, për lavdinë e për gjëra tjera të mëdha, por edhe për lirinë e mendimit e për dashurinë e vet, që nuk ka të bëje fare me mendjemadhësinë apo me sentimentalizmin. Sokrati mundi të shohë se mosbesimi ose urrejtja ndaj dialogut, është e lidhur me mosbesimin dhe urrejtjen ndaj njeriut.
Teoria ime mbi keqtrajtimin e mësimeve të Sokratit, në veprën e Platonit, nuk është aq fantastike sa ç‘mund t‘u duket platonikëve…nëse krahasimi nuk do t‘i bënte tepër nder Fichte-s e Hegel-it, do të ishin përpjekur të thonin: pa Platonin nuk do të kishte egzistuar kurrfarë Aristoteli ndërsa pa Fichte-n kurrfarë Hegeli. Qëndrimi kritik i Parasokratikëve parapriu dhe përgatiti racionalizmin etik të Sokratit: bindja e tyre se kërkimi i së vërtetës nëpërmjet dialogut kritik ishte rruga e duhur, më e mira që ai njihte. Fjala e mbrojtjes dhe vdekja e Sokratit, e kanë shndërruar idenë e njeriut të lirë në një realitet të gjallë.. Sokrati ishte i lirë sepse shpirti i tij nuk mund të futej nën zgjedhë, ishte i lirë sepse ai nuk mund të cënohej nga asgjë.
Wittgenstein
Ka disa njerëz që nuk kanë kurrfarë problemi serioz, por që prodhojnë…ushtrime metodash elegante. Për ta, filozofia është zbatim… më tepër sesa kërkim. Ata e tërheqin filozofinë në moçalin e pseudoproblemeve dhe intrigave verbale (rreziku që pikasi Wittgenstein) apo, duke u bindur dhe zbatuar detyrën e kotë, për të demaskuar ato që ata, gabimisht apo me arsye, i konsiderojnë pseudoprobleme (kurthi në të cilin ra Wittgenstein)
Wittgenstein nuk ia tregoi mizës rrugën e daljes nga shishja. Përkundrazi, në mizën e paaftë për të dalë nga shishja, shoh një autoportret mbresëlënës të Wittgenstein.
Wittgenstein ishte një fenomen wittgensteinian, ashtu sikundër Freud ishte një fenomen freudian.
