Nga Albert Vataj
Historia e letërsisë shqipe në kalvarin e gjatë të përpjekjeve për të mëtuar vlerat e saja të njëmendta, ruan në memuarin e vet një vargan të gjatë emrash, vepra dhe vullnesa e të cilëve përbëjnë gurthemelet, ku mbahet panteoni i tekstshkrimit shqip. Ndoshta më së shumti nga koha, ai që do të dallonte mes këtyre gurëve në themelet e kësaj binaje, është disidenti Kasëm Trebeshina. Më shumë se ngadhënjyesja e tij krijuese, shënjon në këtë profil heroikja e të kurajshmit. Pakkush në kohën e tij guxoi si ai. Ata që e bënë, diktatura nuk u la kohë të pendoheshin. Megjithatë, ata besuan në idealet e tyre dhe guxuan, pavarësisht se asnjëra nga këto dy forca shtytëse dhe kushtruese nuk do t’u shërbenin as si shugurim për shpirtrat as si balsam për plagët. Gjithqysh ata guxuan. Kasëm Trebeshina do të ishte njëri prej tyre. Jetoi në “Tokën e djegur” të fatit tragjik, për krimin e vetëm të shpëtimit të vlerave. Vlera, të cilat realsocili po i lëshonte rrokapjekthi në havanin e boshit të antikulturës së mëkuar nga logjika e shterimit që ushqente “talentin” e shumë personazhesh që sot janë pjesë e historisë së letërsisë dhe jo vetëm. U hodh vullnetlirë në zjarrin e anatemës dhe u ndëshkua si një heretik. Guxoi si pakkush dhe e pësoi si shumë tjerë. Mbi të u lëshua një lum llave ferri hakmarrës, duke e djegur deri në mohim. Edhe sot pas 62 vitesh nga dita kur ai do t’i drejtohej udhëheqësit komunist Enver Hoxha, kurajoja e këtij intelektuali, poeti dhe dramaturgu do të meritonte heroikën e një sfide. Sa herë që i rikthehesh kësaj promemorie dhe përpiqesh të modelosh kohën me të cilën ai kishte vendosur të ndeshej,të ngjeth. Më shumë se një kokëkrisje ishte një ideal, tek, i cili Trebeshina besonte verbërisht. Më shumë se sa një kryengritje ishte vullneti për të besuar se ai do të gjente mirëkuptim dhe promemoria e tij do të shërbente si një ndalesë për të mos e lënë letërsinë dhe teatrin, artin në përgjithësi të gremisej në honin e antivlerës. Por realizmi socialist e kishte marrë tatëpjetën tashmë dhe asgjë nuk do ta ndalonte. Ithtarët e këtij sistemi të kalbur vlerash ishin potencialisht më të fuqishëm se zëri vetëvrasës i Trebeshinës. Ishin pikërisht ata heretik që ia gatuan anatemën me notat më të përbindshme duke e çuar këtë guximtar drejt “turrës së druve”, ndoshta jo dhe aq për ta ndëshkuar se sa për ta bërë shembull, për ta përdorur rastin Trebeshina si një Shpatë Demokleu që do të rrinte mbi kokat e shumë atyre, të cilët megjithëse ishin në një vullnesë me këtë Promethe, asnjëri nuk ishte gati të bëhej pre e zemërimit të “Perëndive” të Olimpit komunist.
Gjithsesi Kasem Trebeshina guxoi të ngrinte zërin, të reagonte kushtrueshëm si një shpirt i ndezur ndër luftëra idealesh. Doli një kundër të gjithëve pa e lëshuar skalionin e vullnetlirit. Ai do të këshillonte Enver Hoxhën se: “Duhet hequr dorë nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë”. Kurajoja për të besuar te idealet e tij komuniste do t’i kushtonte intelektualit dhe shkrimtarit, 17 vite heqje lirie dhe saora përballjen me mizorinë e ferrit komunist.
Kasëm Trebeshina do të ishte nismëtari i një kalvari të gjatë persekutimi që u lëshuar mbi njerëzit e artit si një gjëmë.
Më 5 tetor 1953, në një akt të radhë të disidencës së hapur në jetën intelektuale në Shqipëri, shkrimtari Kasem Trebeshina, një ish-komunist i përkushtuar, i larguar nga radhët e partisë, i dërgonte Enver Hoxhës një Promemorie, duke i kujtuar se politikat e tij kulturore po e çonin vendin drejt shkatërrimit. Ai kërkoi të mbronte idealet e shenjta duke u vetëmohuar. Shqipëria nuk shpëtoi, as vlerat nuk mundën dot të shiheshin me dritën e shpresës. Edhe ato kishin të njëjtin fat tragjik që diktatura i rezervoi këtij zëri dalzotës. Gjithçka e mbuloi terri dhe atë e zuri përfundi pesha e mohimit. Arti llokoçitej atëditë e më pas në baltën e realsocit si një të mundshme të vetme që regjimi kishte zgjedhur.
Kasëm Trebeshina u lind më 5 gusht 1926 në Berat. Filloi studimet në Shkollën Normale të Elbasanit, por i ndërpreu ato më vitin 1942, kur u aktivizua në Luftën Nacionalçlirimtare. Në vitet 1950′ Trebeshina la përgjysmë edhe studimet e larta në Institutin “Ostrovski” të Leningradit dhe iu kushtua tërësisht krijimtarisë letrare. Prozator, dramaturg e poet, Kasëm Trebeshina e kundërshtoi që në fillim metodën e realizmit socialist në kulturë, letërsi e art dhe filloi të shkruajë ndryshe nga ato që botoheshin asaj kohe. Prekja e temave tabu lidhen me talentin e shkrimtarit që shkruan si i thotë shpirti pa pyetur për pasojat,- thoshte ai. Sipas kritikës, vepra e Trebeshinës qëndron ndërmjet traditës kuteliane dhe surealizmit.
Ja se çfarë shkruan Trebeshina në promemorien, drejtuar Enver Hoxhës:
“…Le të hedhim një vështrim të kujdesshëm në përmbajtjen e letërsisë së realizmit socialist, bile më të mirës. Një inxhinier i mirë, një inxhinier i keq, një i reformuar! Heronjtë e kohës janë gjithmonë komunistë. Ata shfaqen në faqet e librave dhe skenat e teatrove thjesht për të recituar monologë heroike!
Le ta hedhim vështrimin mbrapa në histori dhe të shohim si ishin gjërat në kohën e Luigjit XIV. Çdo gjë ishte qartësisht e ndarë. Mbretërit dhe princat i kishin ngulitë rolet e tyre në veprat më të mira. Ata shfaqeshin vetëm në tragjedi, ndërsa populli i thjeshtë, çdokush që ishte më poshtë se mbretërit dhe princat, e kishte vendin në komedi. Ata ishin objekt argëtimi, talljeje dhe fyerjeje të çdo lloji. A do ta pranojmë ne që një gjë e tillë të ndodhë në shekullin e njëzet dhe në një shoqëri që mëton të jetë socialiste?
Nga më sipër, është e qartë se realizmi socialist është i lidhur drejtpërdrejt me idetë e absolutizmit francez, si në teori, ashtu edhe në praktikë…
Lidhja e Shkrimtarëve vetë është e ndërtuar si një urdhër murgjish mesjetarë. Në krye t’urdhrit është Mjeshtri i Madh dhe çdokush është i detyruar ta dëgjojë gjithë veshë për sa kohë që kryen funksionin e Mjeshtrit të Madh. A s’e kuptoni se shpërndarja e ‘funksioneve’ dhe ‘privilegjeve’ në këtë mënyrë është mesjetare?
Le t’i shqyrtojmë veprimet tuaja në pak vitet e shkuara. Ju vendosët në Komitetin Qendror që Kolë Jakova duhej t’ishte shkrimtar i madh dhe secili poshtë jush e miratoi vendimin tuaj. Kritikët e shpallën Halili dhe Hajria vepër të madhe arti! Mandej ju ra në sy Dhimitër S. Shuteriqi, që e bëtë kryetar të Lidhjes së Shkrimtarëve, e kështu me radhë.
Por le ta tejkalojmë këtë pikë. Shkrimtarët janë qytetarë me të njëjtat të drejta si çdokush tjetër dhe nuk është e drejtë t’i nënshtrosh ndaj një censure të tillë shtrënguese dhe të paligjshme. Nëse për ndonjë arsye ju këmbëngulni se duhet pasur censurë, atëherë le ’institucionalizohet dhe secili t’i nënshtrohet funksionit të saj. Atëherë do ta dimë se ku duhet të japim llogari dhe nuk do të na duhet të shqetësohemi nga zyrtarë të pazot partiakë që vijnë dhe i mbivendosin mendimet e tyre të padëshiruara… Ju s’duhet ta trajtoni Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë sikur t’ishte thjesht një zgjatim i zinxhirit t’organizatave të themeluara nga Partia e Punës e Shqipërisë. Lidhja e Shkrimtarëve është një organizatë individësh të lirë dhe jo pjesë e një shoqërie feudale në të cilën të drejtat dhe detyrimet feudale bëjnë ligjin.
Sa i përket të drejtave dhe detyrimeve, do të doja t’ju jepja një shembull të diçkaje që nuk duhet të ketë vend në shoqërinë tonë. Dihet mirë se romani im ‘Rinia e kohës sonë’ u shkrua më 1948 dhe që një roman tjetër, ‘Mbarimi i një mbretërie’ u shkrua më 1951. Nuk duhet harruar as që romani ‘Harbutët’ i Sterjo Spasses u shkrua më 1946! Atëherë, pse e tërhoqi kaq shumë vëmendjen Partia dhe i ndaloi këto vepra të hershme dhe i dha Dhimitër S. Shutëriqit kohë më 1952 për të shkruar romanin e tij të pavlerë ‘Çlirimtarët’? Pse e botoi Partia këtë roman me një zhurmë kaq shurdhuese?
Pse mobilizoi ajo krejt kalorësit e saj feudalë të kriticizmit për ta shpallë atë si romani i parë në gjuhën shqipe? Dhe jo vetëm romani i parë, por një roman i madh i letërsisë shqiptare, megjithëse dihet mirë që romanet në gjuhën shqipe u shkruan në këtë vend shumë më herët! A është me dinjitet për një parti të tërë dhe zyrtarët e saj të lartë të përfshihen në veprimtari të tilla?
Historia ka ligjet e veta të pashkruara dhe s’ia ka dhënë ndokujt të drejtën të bëjë çfarë të dojë me artin.
Madje as Luigji XIV s’e kishte një të drejtë të tillë. Veprimtaritë me themel në një ngrehinë feudale nuk kanë vend në shoqërinë tonë dhe duhet t’u jepen fund. Ju duhet t’i varrosni Epokat e Errëta dhe të ktheheni në Shekullin e Njëzet n’emër t’idealeve për të cilat u bë një luftë e madhe dhe u sakrifikuan gjëra të shenjta…
Unë besoj që shkatërrimi më i madh që do të ndodhë, do të jetë në jetën intelektuale shqiptare.
Njerëzit do të humbin besimin te shteti e drejtimi i tij dhe do të mbyllen në vetvete. Dhe me qëllim të mbajtjes së tyre nën kontroll, do të lindë nevoja të krijohet një polici shtetërore e egër. Ky do të jetë vetëm fillimi.
Ju duhet ta braktisni rrugën e Luigjit XIV të Versajës sa më shpejt e mundur dhe të ndaloni t’i shtypni mendimet, bile edhe brenda radhëve të Partisë. Nuk është çështja e fëmijëve të vobegët rrugëve; është ajo e shtypjes së mendimeve që po bëhet e rregullt dhe që, në fund, do t’i japë rrugë lindjes së një monarkie të re. Nëse gjërat shkojnë aq larg, do të ketë varfëri të tmerrshme dhe vetëm mbretërimi i terrorit të pashembullt do t’ju mundësojë të rrini në pushtet. Një regjim i tillë do të jetë bile më i rrezikshëm për vetveten.
Shuarja dhe tërheqja e mbështetjes popullore do t’i tronditë radhët e udhëheqjes, gjithashtu, që dalëngadalë do të shndërrohet në një kastë të mbyllur si një monarki që s’i kupton realitetet historike të shekullit të njëzet. Në fund të procesit historik do të detyroheni të vrisni njëritjetrin dhe njerëzit do njollosen me gjak. Unë besoj se ende ka mjaft kohë për të shmangë një gjëmë të tillë dhe për këtë kuturisa t’ju dërgoj këtë përkujtesë, shkruar me kaq ngut…” Kjo promemorie, në të vërtetë ishte manifesti që denoncoi antikulturën, ishte alarmi që paralajmëroi natë e gjatë që do të kaplonte Shqipërinë komuniste.
Nga Albert Vataj
